ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik
C jaar Pasen 2 - Emmaus van Frans Snyders
C jaar – Tweede zondag van Pasen
Frans Snyders: Het keukentafereel; Christus in Emmaüs
De Antwerpse kunstenaar Frans Snyders (1578-1657) trakteert ons hier op een rijk gevulde tafel met groente, noten, vruchten en gevogelte, brood en wijn. Het schilderij is met licht overgoten, de compositie uitgebalanceerd en het kleurenpalet helder. Een glimlachende jonge vrouw (de vrouw des huizes of de meid) met een open gezicht en een prachtige muts van Brugse kant kijkt ons vriendelijk aan. Een grappig poesje probeert ongezien een graantje van al het lekkers mee te pikken. Op het eerste gezicht lijkt het een genoeglijk keukentafereel, een vrolijke viering van de overvloed van het leven.
Maar u heeft het al opgemerkt: midden op het doek is een doorkijkje geschilderd naar een ruimte achter de keuken, waar – zoals de titel van het werk ons ook vertelt – Jezus en de twee Emmaüsgangers samen de maaltijd gebruiken. De verbinding van een stilleven met een religieus verhaal was niet ongebruikelijk in deze tijd. Zowel de combinatie met de Emmaüsgangers als bijvoorbeeld met het verhaal van Maria en Marta kwam vaker voor. Soms lijkt de religieuze scène op de achtergrond een nietig excuus voor een weelderige uitstalling van spijzen op de voorgrond. De vraag is echter of dit hier ook het geval is.
Dat brengt ons weer terug bij de keukentafel. Zoals meestal in stillevens tot omstreeks 1700 hebben de verschillende onderdelen van het stilleven hier een symbolische betekenis. Stillevens – en meer in het algemeen bloemstukken, landschappen, kerkinterieurs en genrestukken – waren in de 17de eeuw vrijwel nooit alleen maar naturalistische weergaves van een willekeurig tafereel, maar gewoonlijk waren ze met zorg samengesteld met het oog op een diepere bijbelse en morele lading. Dat wordt meteen al duidelijk als we kijken naar wat in het centrum van het keukentafereel is afgebeeld: een tros druiven, betekenisvol omhooggehouden door de jonge vrouw, en daarvoor een appel. De ene vrucht staat voor de zonde (de ‘appel’ van de zondeval) en de andere voor de genade (de rode druif die verwijst naar de wijn die op zijn beurt staat voor het bloed van Christus).
De overige elementen in het stilleven werken dit contrast tussen zondeval en verlossing, het oude en het nieuwe leven, verder uit. Bij het nieuwe leven horen de wijnkan, het wijnglas en het brood van het avondmaal of de eucharistie en de gevulde mand als een variatie op de cornu copia of hoorn van overvloed. Bij het oude leven horen de haan (denk aan Petrus, die ontkend had dat hij bij Jezus’ volgelingen hoorde), de dode vogels en de poes, die de onderste vogel heimelijk naar zich toe graait en zich laat aansturen door de begeerte van zijn hart.
De jonge vrouw staat buiten dit contrast, maar door ons met druiventros in de hand in de ogen te kijken stelt ze ons voor een keuze. Kiezen we voor een oppervlakkig leven dat draait om ons eigen grijpgrage geluk of kiezen we voor een leven met een dieptedimensie dat gericht is op Jezus en zijn koninkrijk? Kiezen we voor verboden vruchten of kiezen we voor de maaltijd van de Heer?
De Emmaüsmaaltijd op de achtergrond sluit daar mooi bij aan, de maaltijd waarbij Jezus het brood zegent en zijn metgezellen laat ontdekken dat hij is opgestaan. Meestal speelt deze scène zich af in een donkere ruimte, maar hier valt er licht op de tafel door een raam met dikke latten in de vorm van een kruis. En doordat de eetzaal gevuld is met licht, kon de schilder een derde betekenislaag aan het schilderij toevoegen: een schilderij op de muur achter Jezus waarop we met enig tuurwerk een tot een menigte predikende en omhoog wijzende figuur kunnen ontwaren. Dit zou Jezus kunnen zijn terwijl hij de Schriften ontsluit of misschien ook Johannes de Doper, de laatste van de naar Jezus vooruitwijzende profeten.
Zo zijn we aangeland bij de kern van het Emmaüsverhaal: Jezus die de ogen van zijn volgelingen opent door zijn Woord voor hen open te leggen. Maar daar blijft het niet bij. Hij laat hun ook de waarheid zien van wat daarin voorzegd is door – als hij de maaltijd zegent – zijn doorboorde hand aan hen te tonen. En dan zien ze het, net als Tomas, met hun eigen ogen: Jezus is waarlijk opgestaan!
Frans Snyders: Het keukentafereel; Christus in Emmaüs, 1620, olieverf op hout, 115 x 102 cm. Brukenthal Nationaal Museum, Sibiu, Roemenië.
Bijbellezingen: Genesis 28:10-22; Psalm 111 (Psalm 150); Openbaring 1:12b-20; Lucas 24:13-35
Marleen Hengelaar-Rookmaaker