Nederland: Een halve kerk voor Halfweg

Een halve kerk voor Halfweg

door Fons Litjens

Op zondag 25 juni werd de verbouwde rooms-katholieke kerk van Halfweg in Noord-Holland opnieuw gezegend door Mgr. J. Hendriks, de hulpbisschop van het bisdom Haarlem-Amsterdam. In de voorafgaande maanden was het kerkgebouw letterlijk gehalveerd en opnieuw afgesloten met een glaswand, waarvoor beeldend kunstenaar Nieks Kemps een spectaculair kunstwerk maakte. Het resultaat is verbluffend.

Kerkgebouw

De kerk werd in 1928 en 1929 gebouwd ter  vervanging van een gebouw uit 1894 dat elders in het dorp stond en dat een sta in de weg was geworden voor het groeiende autoverkeer tussen Haarlem en Amsterdam. De nieuwe kerk werd in de stijl van de Amsterdamse school ontworpen door Jan Kuijt (1884-1944), de huisarchitect van Vroom & Dreesmann. Het was een betonnen constructie, bekleed met baksteen. Het interieur was na bijna negentig jaren nog steeds in de originele staat: een zeer sober gebouw, donker, een pijpenla gevuld met een zee van houten banken en in de absis een marmeren altaar, met een zilveren tabernakel en daarboven een glas in lood raam met de kruisiging van Jezus. In de zijbeuken bevonden zich twaalf apostelramen van de hand van Lambert Lourijsen (1885-1950), waarvan er na de halvering van de kerk zes zijn overgebleven.

Discussie

In 2008 vonden de eerste gesprekken plaats over de toekomst van het kerkgebouw. Aanleiding was een onderhoudsrapport, gemaakt in opdracht van het bisdom. Dat liet zien dat de kerk, de pastorie, de kosterswoning, de ontmoetingsruimte (voormalige paardenstal en fietsenstalling), begraafplaats en kerkterrein in een matige toestand verkeerden. Bij mijn aantreden als pastor in 2008 moest ik even slikken bij de droevige indruk die het hele complex op mij maakte. De kerk was intussen te groot geworden voor het krimpende aantal kerkgangers en was niet flexibel genoeg om andere activiteiten te ontplooien. Het was voor iedereen duidelijk dat er keuzes gemaakt moesten worden. Het oorspronkelijk plan om alles te slopen en iets nieuws te bouwen werd door gemeente en provincie afgeremd. Door een deskundige en doortastende projectgroep, die bestond uit plaatselijke vrijwilligers, werd een stoutmoedig plan gemaakt. De kerk zou letterlijk gehalveerd worden en de resterende gronden  zouden verkocht worden aan een projectontwikkelaar, die er ongeveer 25 woningen op zou bouwen. De gemeente ging akkoord met het plan, omdat het een kwaliteitsimpuls aan het dorp zou geven. De provincie hechtte aan het behoud van de kerktoren als ‘landmark’ en gaf een subsidie. Het bisdom gaf toestemming omdat er een sluitende begroting voorlag. In 2016 werd de kerk voor een jaar verlaten en de oostelijke helft van de kerk werd afgebroken. Dat was het meest fraaie deel maar de toren grensde nu eenmaal aan het westelijke deel. De sloop riep veel emoties op, maar de betrokken parochianen troosten zich met de gedachte dat er iets moois voor in de plaats kwam, al kon niemand zich er een goede voorstelling van maken.

Ontwerp

Het idee om de kerk te halveren en opnieuw af te sluiten met een grote glaswand kwam van het bouwbureau van het bisdom Haarlem-Amsterdam. Om dit mogelijk te maken werd een enorme staalconstructie ontworpen van 21 meter hoog en 20 meter breed, waarin de glaspanelen bevestigd zouden kunnen worden. In het midden werd de constructie verstevigd met een betonnen deel van zes meter hoog die de suggestie van een absis moet geven. Daarna kwam pas de spannende vraag op tafel hoe deze glazen wand ingevuld moest gaan worden. Er werd een interieurcommissie gevormd, die in samenwerking met een adviescommissie van het bisdom sturing aan dit zoekproces gaf. Er werden zeven kunstenaars benaderd om een ontwerp te maken. De opdracht was om een raam te maken dat een streling voor het oog zou zijn en een warme uitstraling zou hebben. Bij binnenkomst zou het raam meteen zichtbaar moeten maken dat we ons hier in een religieuze ruimte bevinden. Voorheen bevond zich boven het altaar een rond raam met een kruisigingsscene. De wens van de commissie was dat het raam meer een verwijzing naar de opstanding van Christus zou zijn. Ook wilde men dat in dit raam het vrouwelijke element expliciet zou terugkomen vanwege de toewijding van deze kerk aan de moeder van Jezus. Uit de zeven ontwerpen werd unaniem het ontwerp van Nieks Kemps gekozen: een spectaculair kunstwerk, dat gedrukt zou gaan worden op flinterdunne folie. Ook het altaar-meubilair (altaar, lezenaar, tabernakel, stoelen en kandelaars) werden door hem ontworpen. In hun strakheid en doorzichtige eenvoud passen zij heel goed bij het raam.

Het raam

Wie nu de kerk van Halfweg binnenkomt wordt overdonderd door een achterwand, die het zonlicht filtert en de ruimte vult met een warm en geel licht. Het hele raam is gevuld met mensen, die van ons vandaan lopen. Op de begane grond zijn deze figuren levensgroot, maar naar boven toe worden ze steeds kleiner. Hoe hoger we kijken hoe lichter het raam wordt. In de nok is het zelfs transparant, zodat de kerkgangers de wolken kunnen zien en de vliegtuigen die zonder ophouden van Schiphol opstijgen en soms met veel lawaai Halfweg passeren.

Wie goed kijkt ziet in het raam twee enorme gezichten van vrouwen. De kunstenaar heeft tot nu toe weinig uitleg bij het raam gegeven. Hij wil vooral dat de kerkgangers zelf goed kijken en dat doen ze ook zonder gene. De een ziet in het raam wat de uiteindelijke bestemming van ieder van ons is. De ander ziet het volk Gods dat onderweg is; een geliefd beeld binnen de katholieke kerk na het Tweede Vaticaans Concilie in de jaren zestig van de vorige eeuw. Een enkeling ziet in het raam iedereen de kerk uitlopen en ‘dat is toch niet de bedoeling’. Zelf raak ik maar niet uit gekeken op het raam. Hoewel de kerk de helft kleiner is geworden laat dit raam mij door zijn meervoudige gelaagdheid  letterlijk en figuurlijk ‘in de verte’ kijken. Is dat nou niet juist de bedoeling van de een kerkgebouw en van de liturgie die daar gevierd wordt? Pas over enige tijd zal ik kunnen zeggen of het nieuwe gebouw zo ook zal gaan werken. Voorlopig ben ik alleen maar trots op de nieuwe kerk en intens dankbaar voor het raam van Niek Kemps.

*******

Fons Litjens is diaken van het bisdom Haarlem-Amsterdam en parochiepastor in o.a. Halfweg-Zwanenburg.

Niek Kemps (Nijmegen 1952) is een Nederlands beeldend kunstenaar en woont en werkt in Amsterdam en Wenduine (België). Hij ontwierp o.a. het Nationaal Dachau Monument in het Amsterdamse Bos. Voor het rijksmonument Het Sieraad in Amsterdam maakte hij in het trappenhuis een raam, dat als voorbeeld voor Halfweg diende. Niek Kemps heeft een eigen website: www.niekkemps.com.