Artikelen

Digitale kunst en mystiek - Aniko Ouweneel

God en Google hebben meer gemeen dan we vermoeden, want ook in hedendaagse digitale kunst zit mystiek. Anikó probeert die te ontdekken in de tentoonstelling Wonderlijk Weefsel in Breda. 

Als mystiek nog steeds ‘het hartstochtelijk streven naar een persoonlijke vereniging van de ziel met God’ (Wikipedia) betekent, dan ben ik erg benieuwd hoe dit te ontdekken valt in digitale kunst. Het Stedelijk Museum Breda waagt een goed getimede poging om het mystieke in eigentijdse digitale kunst te pakken.

Aanleiding was de opening van het museum in juni dit jaar, na een ingrijpende verbouwing en verduurzaming. Breda was vanouds een religieus centrum en het depot lag vol met een rijke verzameling lokale religieuze voorwerpen. Hoe maak je van toegepaste religieuze kunst in tijden van secularisatie een expositie? Het ontwikkelde concept haakt in op de huidige spirituele opleving en onze gedigitaliseerde levensstijl. Tentoonstellingmaker Paul Toornend heeft een verhaallijn gevonden om een interessante cultuurhistorische momentopname te presenteren uitgaande van oude liturgische voorwerpen. Ook het essay van godsdienstfilosoof en theoloog Taede A. Smedes in de catalogus voegt veel toe aan het geheel.

Rijkdom en luister van de liturgie

Het religieus cultureel erfgoed van de stad is goed vertegenwoordigd met een serie 18de-eeuwse kazuifels en relieken in de eerste zaal. Kazuifels zijn de liturgische gewaden die tijdens vieringen gedragen worden, vaak gemaakt van zware zijden brokaat met rijke borduursels. De hiervoor gebruikte weefsels waren meestal stukken van aan de kerk geschonken japonnen. Aards, persoonlijk en toch bijzonder en betekenisvol, net als de geschonken kostbare juwelen die vaak onderdeel werden van liturgisch vaatwerk. Vandaag moeilijk voor te stellen, maar de rijkdom en luister van de liturgie weerspiegelden een gemeenschappelijke mystieke ervaring: verenigd zijn met het goddelijke én met elkaar in de viering. Net zoals de relieken waren deze kledingstukken voor velen heilige voorwerpen die bleven inspireren als symbolen én dragers van een gewijde beleving.

Maar wat zijn de bovennatuurlijke waarheden waar we in onze tijd nog in geloven? Wat fascineert ons en wat boezemt mensen in onze tijd ontzag in? En hoe vind je een toepasselijke wisselwerking tussen dit erfgoed en de eigentijdse beeldende kunst? ‘De wereld van God en Google hebben meer met elkaar gemeen dan we denken’, schrijft Smedes in de catalogus.

De zalen vol digitale kunst zijn esthetisch plezierig, regelmatig grappig of verrassend, en nog vaker verontrustend. De moderne werken confronteren de kijker geregeld met de alledaagse werkelijkheid van ons (half) digitaal bestaan en virtual reality: Hoe makkelijk geven we onze privacy weg? Hoe geven we vorm aan onze identiteit met zoveel mogelijkheden, voorbeelden en informatie? Wat zijn onze heilige plaatsen en ervaringen?

Zitten er hoopvolle antwoorden in digitale kunst?

Ondanks de secularisatie is de fascinatie voor de zoektocht naar iets hogers springlevend. Alleen de definitie van mystiek blijkt te schuiven. Maar goed, Wikipedia zegt tegelijk: ‘De term mystiek verwijst ook naar de achterliggende leer over kennis en persoonlijke ervaringen van toestanden van bewustzijn voorbij de normale menselijke perceptie.’ Het lijkt erop dat bevragend spiegelen en collectief wakker schudden al voldoende zijn om een gemeenschappelijk doel te formuleren, om eenheid te ervaren tegenover een ongrijpbare realiteit. Dat ongrijpbare proberen te begrijpen en te bestrijden lijkt een deel van het mystieke in digitale kunst.

Frederik Heyman: Stratum, 2017, videoprojectie

Maar worden er ook hoopvolle antwoorden op existentiële vragen gegeven in contemporaine digitale kunst?

Technologie kan in ieder geval dingen overdonderend anders voorstellen, magische beelden voortoveren. Stratum van Frederik Heyman is een serie korte films in holografische projectie (zie foto hiernaast). Het is een multimediaal onderzoek naar het thema, voor het eerst op zo ’n grote schaal gepresenteerd in deze projectietechniek. Het maakt nieuwsgierig op welke nog te ontwikkelen manieren de volgende lichting digitale kunst zich uit zal drukken.

We beseffen te weinig dat we allang geen echte privacy meer hebben…

In GeoGoo laat kunstenaarsduo JODI de ‘dienstbare’ ikoontjes van Google in opstand komen en als verzet dansjes en bewegingen uitvoeren op de kaart. Opstandige, grappige ideeën. Tegelijk verzet JK Keller letterlijk bergen door digitale panorama’s van bewerkte berglandschappen te presenteren in zijn werk Tantamount. Hij laat zien hoe onze ideeën over bergen veranderen onder de eindeloze mogelijkheden van digitale manipulatie. 

JK Keller, Tantamount, 2009-2017, fotoprints

Een ander belangrijk thema in de tentoonstelling is het gemak waarmee iedereen tegenwoordig te traceren is en hoe weinig we beseffen dat we allang geen echte privacy meer hebben. Het belang van identiteit, eigenheid, het gezicht, vrijheid en autonomie wordt benadrukt. Dit vinden we heilig, van verheven waarde, iets waar men niet aan mag komen. De gemiddelde westerling heeft afstand genomen van godsdienst, maar zoekt intussen wel naar de definitie van het heilige in de eigen context. Deze zoektocht draait vooral om het individu en heeft niet echt een gemeenschappelijk doel of een gedeelde, betekenisvolle en hoopvolle zin.

Eén werk hierover is Your Face is Big Data van Egor Tsvetkov, twee andere verbazingwekkende voorbeelden zijn Proxybody van Simone Niquille en Zach Blass’ Facial Weaponization Suite (zie hieronder). Als je een ‘proxybody’ doek aantrekt, ben je ontraceerbaar voor cameraspionage want ‘Big Brother’ raakt in de war van de soort informatie. Als je de maskers van Zach Blass gebruikt, slaat de gezichtsherkenning ook op tilt. Je zou zoiets op straat moeten gebruiken – suggereert de kunstenaar – want je kan tegenwoordig maar al te gemakkelijk geprofileerd worden door data-analyse en zelfs als verdachte behandeld worden, zonder dat je het weet. Deze goed onderbouwde experimenten belichten de huidige privacy situatie en provoceren reacties op de kwestie van identiteitsbescherming. Of in ieder geval schudden zij ons wakker.

Zach Blass, Facial Weaponization Suite, 2011-2014, kunststof maskers en video

Wie of wat bevindt zich achter de algoritmes? 

Er zijn andere interessante werken te onderzoeken, o.a. over digitale verslaving. Het werk The Opte Project van Barret Lyon brengt bijvoorbeeld de verbazingwekkende snelheid in kaart waarmee internet zich ontwikkelt. Een andere verrassing is een op het eerste gezicht gewone foto van een industrieterrein badend in warm zonlicht ergens in de bergen van Amerika. Je loopt zo langs Clement Valla’s NSA’s Utah Data Center, Electronic Frontier Foundation. Totdat je leest dat dit de geheime, streng bewaakte locatie is waar al de digitale data over ons allen opgeslagen ligt. Het saaie gebouw krijgt meteen een andere betekenis. Als je God definieert als alomtegenwoordig, alwetend en almachtig, dan komt de beheerder van deze dataopslag aardig in de buurt. De grote vraag is natuurlijk wie of wat zich achter de algoritmes bevindt. Is de entiteit algoed of niet? Is het te vertrouwen of niet? Wat een nietszeggend landschap allemaal representeren kan…

Glitches (fouten in digitale codering) zijn het thema van Postcards from Google Earth van Clement Valla. Op de online kaarten zijn fouten te ontdekken waar foto’s van de satelliet niet perfect op elkaar aansluiten, resulterend in ‘gesmolten’ snelwegen. Interessante foto’s, want juist de fouten maken het bewerkingsproces van mensen en computers zichtbaar. Nu blijkt dat de digitale kaarten in feite bewerkingen zijn, maar gewoonlijk merken we dat niet eens op.

Realiteit en waarneming vermengen zich hier met de digitale werkelijkheid. De digitale wolkenhemel, Forecast van Anne de Vries, voorspelt nieuwe realiteiten: een mix van echt en virtual reality, natuur en techniek.

Het werk van Rosa Menkman, Xilitla, is een vervreemdend computerspel waarin ook glitches verwerkt zijn. Virtual reality geïnspireerd door een tuin vol surrealistische architectuur in Mexico. De fouten in de software maken dat het spel op een rare en verontrustende willekeur drijft, het is maar afwachten wat van je spelopdrachten en wensen terecht komt. Inderdaad surrealistisch, en het bevraagt je verwachtingen van de technologie en ook je concept van de werkelijkheid.

Kazuifels gingen over God, in onze tijd draait het om de mens

We leven in een snel veranderende wereld, waarin onze kijk op de werkelijkheid meer en meer beïnvloed wordt door wat de technologie ervan maakt. Een wonderlijk weefsel van natuurlijke en onnatuurlijke elementen. Het is een mystiek proces, in de zin van ongrijpbaar. Maar is het een proces dat ons boven tijd en ruimte tilt, verwondert en inzicht geeft? Een viering in de tijden van de kazuifels ging over God; de grote processen in onze tijd draaien om de mens.

De transcendente en mystieke dimensie van toen blijkt de digitale dimensie nu: het is ongrijpbaar, het gaat je overheersen, je verliest jezelf erin, je kan ermee spelen en je wordt het nooit de baas. De digitale werkelijkheid verandert de echte realiteit in onze beleving. Ze ontsluit geen hoopvolle en verbroederende geestelijke werkelijkheid zoals een viering dat kon doen.

Aan de hand van de hedendaagse kunstwerken ontstaat een beeld van een cijfermatige, onpersoonlijke en onbetrouwbare kolos die een onzichtbaar world wide web vormt waaraan wij niet ontsnappen kunnen. De nogal troosteloze boodschap lijkt te zijn dat we er maar beter mee kunnen spelen en als het kan ertegen verzetten om er niet al te zeer door ontmenselijkt te raken. En daar heb je je handen vol aan, terwijl er tegelijk een voelbaar verlangen bestaat om de dagelijkse sleur, de apathie in onze samenleving te doorbreken en werkelijk verwonderd en verbonden te zijn van hart tot hart. Waar zijn de hedendaagse kunstwerken vol mystieke diepgang, bezieling en zingeving?

*******

Dit artikel is met toestemming overgenomen van Lazarus.