Religie in hedendaagse kunst - Alastair Gordon

 Een geloofswandeling

door Alastair Gordon

Laten we een wandeling maken langs een paar musea in Londen. Tijdens deze wandeling wil ik de plaats van religie in de eigentijdse kunst overdenken. We beginnen bij de Tate Modern en we gaan richting het noorden naar de Slade School of Art. Ik nodig je uit om deze pelgrimage van geloof in de hedendaagse kunst met mij te lopen.

Als ik dit schrijf heeft de Tate Modern net haar nieuwe en veelgeprezen uitbreiding geopend. Journalist Andrew Marr noemde deze in een BBC-documentaire onlangs een schitterende kathedraal voor de kunst met zijn centrale spitse toren en spelonkachtige atrium. De trappen leiden naar kloosterachtige wandelgangen. Ik ga eerst naar beneden naar de Tanks, de kelderverdieping die ooit werd gebruikt voor het opslaan van olie toen het museum een elektriciteitscentrale was. Hij bestaat uit drie betonnen cilindervormige zalen die verstoken zijn van natuurlijk licht. Het geheel doet aan als een grafkelder of een doolhof van catacomben of ook als een onheilig verbond tussen een ondergrondse tempel en een parkeerplaats.

Hier staat een installatie van de Thaise filmmaker Apichatpong Weerasethakul, getiteld Primitive. Het werk bestaat uit zeven video's van verschillende tijdsduur waarin de geschiedenis van de grensstad Nabua in noordoost Thailand wordt verbeeld als een schimmig science fiction spookverhaal met wortels in de Thaise folklore. Dubieuze figuren houden zich op in donkere ruimtes, terwijl bliksemflitsen tegen de grond slaan. De aanwezigen lijken te wachten op een of andere hemelse gebeurtenis die echter steeds niet plaatsvindt. Hun blik doet denken aan Caspar David Friedrichs wandelaar als hij uitkijkt over de sublieme wildernis, maar herinnert me ook aan het starende tranceachtige gezicht van Richard Dreyfuss bij de komst van de buitenaardse wezens in Close Encounters of the Third Kind. Dit is niet toevallig. Weerasethakuls werk onderzoekt de overeenkomsten tussen het collectieve geheugen, historische gebeurtenissen en bovennatuurlijke elementen in science fiction. Het lijkt over geloof en religie te gaan, maar het blijft een kwestie van interpretatie over welke godsdienst precies.

Als ik de trap oploop naar de vierde verdieping en over de brug ga, kom ik bij een moderne toren van Babel, een monumentaal bouwwerk gemaakt van tweedehands analoge radio's die door de kunstenaar in lagen zijn opgestapeld. Cildo Meireles beschrijft dit werk als een 'toren van onbegrip'. Ik hoor verschillende stemmen in diverse talen met elkaar wedijveren, zodat alles onverstaanbaar wordt. De toren baadt in een spookachtig blauw licht en suggereert een of andere fenomenologische gebeurtenis. De sculptuur van Meireles lijkt een afschaduwing van de kolossale toren van de Tate Modern. Misschien vergelijkt hij de stemmen van de kunstwerken in het museum met de verstoorde communicatie van de mensen in Babel.

In zijn onlangs verschenen boek, Religion and Art in the 21^st Century, schetst theoloog Aaron Rosen een positieve verbintenis tussen geloof en hedendaagse kunst. Deze visie lijkt op gespannen voet te staan met die van Elkins en Fox van vijf jaar geleden en met de voorzichtige roep om christelijke hedendaagse kunst door oudere schrijvers als Francis Schaeffer en Hans Rookmaaker vijftig jaar eerder. Rosen schrijft:

... het is tijd om oude aannames over de vijandschap tussen kunst en religie aan de kant te zetten en het onderwerp met een frisse blik te bekijken. Als we dat doen ontdekken we een enorm potentieel aan wederkerigheid.

Ik vervolg mijn geloofswandeling al kuierend door de stad naar de Slade School of Art. Hier zetten eindexamenkandidaten de puntjes op de i van hun afstudeertentoonstelling.

Ik begin weer in de catacomben en zie het werk van Michael Dryden, die een installatie heeft gemaakt die is geïnspireerd door een recente gebedservaring. Vijf met klei bedekte boeien hangen aan een gewelfd plafond. Ook de muren zijn bedekt met klei, wat aandoet als een cel van een monnik of grot van een kluizenaar. Terwijl de boeien zachtjes zwaaien in de bries doen ze mij denken aan kerkklokken of gebedsvlaggen. Ik hoor het geluid van stromend water in een van de boeien, terwijl een tweede een biddende stem laat horen. De stem is van een vrouw, misschien Drydens moeder:

Onze Vader, ik hoef slechts wakker te worden om al mijn zorgen te doen terugkeren. Ik maak mij bezorgd over mijn zieke zwager en over mijn werkeloze kleinzoon...

Het werk zou een oproep tot gebed of meditatie kunnen zijn. Tegelijk houdt Dryden zich bezig met de sculpturale vraagstukken aangaande vorm en materialiteit. Zijn werk paart zonder problemen spirituele vragen aan vragen over hedendaagse sculptuur. Aanvankelijk heb ik het gevoel neer te knielen in de troonzaal van God, om vervolgens in een discussie te belanden over vorm en materie in een van de leidende kunstacademies van Londen.

Wanneer ik de Slade verlaat, overdenk ik het werk dat ik heb gezien op mijn korte geloofstocht door London. Ik ben vooral geraakt door het gemis aan spanning tussen de religieuze ideeën en de wereld van de hedendaagse kunst. Dit geeft mij veel vreugde en ik neem een ogenblik om te bidden. Uw wil geschiede in de Londense wereld van de hedendaagse kunst...

********

Cildo Meireles: Babel, 2001. Foto door de auteur.

Michael Dryden: Monachorum, 2016. Gereproduceerd met toestemming van Michael Dryden.

Cildo Meireles (1948) is een Braziliaans conceptueel kunstenaar, installatiekunstenaar en beeldhouwer. Hij staat vooral bekend om zijn installaties, waarvan vele een uiting van verzet zijn tegen de politieke onderdrukking in Brazilië. Sinds de late jaren ’60 heeft hij sculpturen en installaties gemaakt met een element van participatie, waarbij hij vaak de aandacht vestigt op het lichaam in tijd en ruimte, als een fysiek en psychologisch, sociaal en politiek entiteit. 

Michael Dryden is een Londense kunstenaar die juist een MFA heeft behaald aan de Slade School of Fine Art. De tekeningen en sculpturen van Dryden evalueren de plaats die de technologie inneemt in de samenleving en ons bewustzijn. Zijn onderzoek op dit vlak leidt vaak tot constructiemethoden die oude technologieën combineren met high-tech. Het werk van Dryden is nationaal en internationaal tentoongesteld en in 2014 kreeg hij de Kenneth Armitage Scholarship toegekend.  

Alastair Gordon is een Londense kunstenaar en medeoprichter van MorpheÌ„ Arts, een organisatie die afgestudeerde christelijke kunstenaars begeleidt. Ook geeft hij les aan de Leith School of Art in Edinburgh. Bovenstaande tekst is overgenomen uit zijn boek God Art, dat eind 2016 uitkomt.