Het beeld en psychotherapie - Janna Beek

Hoe kunst helpt om emoties te reguleren
De krachtige werking van kunst in psychotherapie 

door Janna Beek-Bakker

In mijn jarenlange werkzame leven als psychosociaal therapeut ben ik steeds meer geboeid geraakt door de werkzame kracht van kunst in het helingproces van mensen. Als mensen in nood zijn, blokkades ervaren in hun leven, lijden aan angst- of depressieve klachten, trauma’s hebben opgelopen en/of moeiten ervaren in relaties, waaronder ook de relatie met God, dan hebben al deze noden één gemene deler: in de worsteling worden heftige emoties en gevoelens ervaren of men is hiervan juist afgesloten. Om te begrijpen welke krachtige invloed kunst kan hebben op het leren omgaan met ons gevoelsleven zal ik eerst schrijven over onze innerlijke belevingswereld met zijn gevoelens en over hoe ons gevoelsleven zich ontwikkelt. Om vervolgens iets te zeggen over blokkades die hierin kunnen worden ervaren en over hoe en waarom kunst juist hierin van betekenis kan zijn.

Al in de baarmoeder worden emoties en gevoelens door het kindje ervaren. En eenmaal geboren spreekt de baby zonder woorden: hij drukt zichzelf uit middels lichaamstaal en met lachen, huilen en kirren. Omdat hij zelf nog niet kan praten, verwoorden wat hij nodig heeft, hoopt hij iemand te vinden die voor hem ‘vertaalt’ wat hij bedoelt. Hiervoor heeft de baby vriendelijke, rustige en liefdevolle volwassenen nodig die bereid zijn om de gevoelstaal van het kind te transformeren tot taalwoorden: ‘Ach, je hebt honger, volgens mij ben je moe, je hebt het naar je zin hè?’ En als de volwassene door de juiste afstemming datgene heeft verwoord wat in de baby leeft en in die behoefte heeft voorzien, een borst of fles, troost, kalmerende klopjes of verschoning van een luier, wordt de baby rustig, vredig en kalm.

Dit proces van taal geven aan emoties en gevoelens, de gevoelstaal genoemd, is van groot belang in het opgroeiproces. Zowel de peuter, kleuter, het jonge kind, schoolkind en puber hebben het nodig dat de gevoelstaal wordt gesproken: ‘Je vindt het spannend om naar school te gaan, je wilt graag buiten spelen en nu kan het niet, je baalt volgens mij dat je een onvoldoende hebt gehaald, je straalt helemaal, wow, wat ben jij blij met je diploma.’ De ene keer verwoordt de volwassene het gevoel, de andere keer kan ze vragen: ‘Is er iets, je bent zo stil?’ Of: ‘Wil je me vertellen wat er aan de hand is?’

Het opgroeiende kind leert dankzij de beschikbaarheid van betrokken primaire verzorgers, die zijn gevoelens weerspiegelen en verwoorden, zijn gevoelswereld te ordenen. Het ontdekt, herkent en verwoordt emoties zoals vreugde, boosheid, nieuwsgierigheid, afkeer, dankbaarheid, angst, verwondering, trots, zelfcompassie en liefde. Het leert zijn emoties te reguleren, bijvoorbeeld dat het als het boos is niet hoeft te krijsen en te gooien met spullen, maar mag vertellen wat het nodig heeft. Of dat wanneer het verdrietig is zich niet terug hoeft te trekken maar troost mag zoeken en ontvangen. Hierdoor krijgt het kind de ervaring dat alles wat het voelt en ervaart er mag zijn. Het mag er zijn, waardoor het zich vrij voelt om zijn innerlijke wereld te delen: ‘Ik vind het fijn dat ik naar dat feestje mag, ik vind je lief, ik wil graag met je samenspelen, wil je me helpen?’ En het leert dat vrienden en volwassenen een andere innerlijke beleving hebben dan het zelf, waarnaar het leert te luisteren en waardoor het relaties kan opbouwen, vriendschappen aangaan en de relatie met God beleven als een intieme relatie: Hij is de gans Andere en ik ben ik en tegelijkertijd is Hij een nabije vriend met wie ik mijn diepste diepten kan delen. 

Het kan zijn dat deze spiegeling van gevoelens en emoties door de primaire verzorgers, om wat voor reden dan ook, onvoldoende heeft plaatsgevonden. Er wordt dan weinig over emoties en belevingen gesproken of ze zijn in alle hevigheid aanwezig (woede en verdriet) zonder dat erop teruggekomen wordt. Woorden als: ‘Hou toch op met dat gezeur, jank je al weer, ben je er nog niet overheen, voel niet altijd zoveel of doe niet zo moeilijk’ veroordelen het kind en blokkeren het om te delen wat er in hem of haar omgaat. En zo groeit een kind op met wantrouwen en angst en oordeel over zijn binnenkant. Het is er bang van, want emoties lijken je zomaar te kunnen overspoelen (angst- en paniekklachten) of de binnenwereld lijkt verdoofd: geen idee wat ik voel of beleef. De innerlijke wereld is dan geen vriend waarmee je in contact staat, die je helpt uit te drukken hoe je de wereld ervaart, maar eerder een ‘lastpost’ die het dagelijks leven verstoort. 

Dit is uitermate verdrietig, temeer als we beseffen dat onze ziel alleen dan kan sprankelen als ze zich kan uitdrukken. Zoals David in de Psalmen en Job in het boek Job. En ook het Hooglied en Klaagliederen zijn bijbelboeken waar de emoties van afspatten. De gevoelstaal is met zijn emoties en gevoelens zo verbonden met creativiteit en expressiviteit dat we hoe dan ook creativiteit en expressiviteit nodig hebben om ons uit te kunnen drukken. En dit is waar kunst – in de breedste zin van het woord (muziek, dans, schilderkunst, beeldhouwwerken, dichtkunst, sprookjes, verhalen en architectuur) – ons bij helpt. Ik noem vier manieren waarop kunst ons helpt: kunst kan helpen om dat wat in ons opgesloten ligt (alsnog) tevoorschijn te roepen; kunst kan helpen om innerlijke verstoorde beelden te transformeren; kunst kan helpen om emoties te reguleren; en kunst stimuleert ons de gevoelstaal te verfijnen.

Stelt u zich voor dat u naar een schilderij of beeldhouwwerk kijkt. Dit werk roept ‘iets’ in u op. ‘Iets’ in uw binnenwereld, waar u zich nog niet bewust van bent, is geraakt. ‘Iets’ waarnaar u verlangt, wat u nodig heeft of wat u ooit heeft beleefd maar nog woordeloos in u opgesloten ligt, wachtend op herkenning.  Dat wat in u aanwezig is wordt door ‘een ander’ weerspiegeld, zoals een volwassene de emotie van een kind weerspiegelt. ‘Een ander?’ Ik had het toch over een kunstwerk, een object? Ja, ‘een ander’, want het kunstwerk heeft een weg afgelegd door de ziel van de kunstenaar. Het is meer dan een object. Het is een object met een ziel; de kunstenaar heeft zijn innerlijke beleving erin uitgedrukt. En in de ontmoeting met zijn werk ontstaat er wederkerigheid: u reflecteert erop, u staat stil bij uw emoties en gevoelens. U probeert er woorden aan te geven, wat u raakt en waarom. U probeert dit te delen of erover te schrijven. En zo vindt dat wat in u is zijn weg naar buiten, ‘iets’ van uzelf dat er mag zijn, van u die er mag zijn met uw beleving. En dan is er die verzuchting: ik ben op een dieper niveau verstaan, ik voel me ten diepste begrepen en gekend in wie ik ben. 

Een beleving is veelal verbonden met een innerlijk beeld. Bijvoorbeeld de innerlijke beleving van boosheid kan angst oproepen omdat ze is verbonden met beelden van ruziënde volwassenen. De emotie boosheid is vervuild. Zo kan een beeld van God ook verbonden zijn met angst zoals ik in mijn leven heb ervaren. Als kind heb ik geleerd dat als ik iets ondeugend deed, mijn witte hart zwart werd. Dit werd uitgebeeld door de zondagschoolleiders met harten van vilt op een bord. God wilde een wit hart. Hij vond zwarte harten maar niets. God wilde me wel helpen om mijn zwarte hart weer wit te krijgen. Hij deed dit door het met met zijn bloed schoon te wassen. Als kind voelde ik de spanning, want wat een klus om met zijn bloed mijn zwarte hart te reinigen. En natuurlijk probeerde ik mijn hart krampachtig wit te houden, want wie wil God mishagen en hem met zo’n klus opzadelen? En natuurlijk lukte het me niet om naar zijn voorwaarden te leven (dacht ik) en kregen schuldgevoelens de overhand in de relatie. Onbewust had ik deze zwart-wit-rode hartenbeelden opgeslagen en verbonden met een innerlijke beleving van angst, alertheid en oplettendheid ten aanzien van God. 

In mijn proces van helen hebben kunstwerken me geholpen en geïnspireerd om tot nieuwe innerlijke beelden te komen. Beelden van omarming, medeleven, medelijden, verontwaardiging over het kwaad, ontferming, koestering, betrokkenheid en nabijheid. Ik heb ze ingedronken en erbij gemediteerd en zo konden via de weg van de verbeelding en inleving mijn kind-angsten worden gereguleerd en nieuwe beelden een weg vinden naar mijn hart. Wat veel voor me heeft betekend, omdat ik Jezus nu als aanvaardend en nabij kan ervaren en God als een liefdevolle Vader. 

Hersenwetenschappelijke ontwikkelingen tonen steeds meer aan dat kunstvormen van groot belang zijn bij emotieregulatie. Als we zingen, musiceren, dansen, schrijven, kunstkijken, gedichten lezen en muziek beluisteren of maken, worden twee hersendelen geactiveerd die van invloed zijn op de emotieregulatie: het hersendeel dat betrokken is bij taal en het hersendeel dat betrokken is bij ruimtelijke informatieverwerking. Als u zingt, moet u begrijpen wat u zingt, is er klankanalyse en motorische beweging in de ruimte. Deze hersenactiviteiten geven hun informatie door aan dat deel van de hersenen dat betrokken is bij de emotieregulatie. Emoties zoals blijdschap en vreugde vinden vervolgens een uitweg en ook emoties als verdriet, angst of spanning kunnen door deze activering tot uiting komen. Kunst en creatieve uitingsvormen hebben een uitermate gunstig effect op ons welzijn. 

Ik ben geraakt door, onder de indruk van en nieuwsgierig naar kunstuitingen. Het heeft mijn innerlijke taal verrijkt. Kunst heeft voor mij ook de weg geopend om mijn eigen creatieve bronnen aan te boren. Ik heb het voorrecht gehad om twee sprookjes te schrijven waar kunstenaars schilderijen bij hebben gemaakt. Deze boeken helpen anderen weer om woorden te geven aan hun binnenwereld. En zo draagt kunst ook bij aan gemeenschapszin. Ik hoop en bid dat we steeds meer oog, oor, gevoel en tastzin krijgen voor deze rijkdom, zodat we haar met elkaar kunnen delen en vieren. 

*******

Janna Beek-Bakker heeft een praktijk als psychosociaal therapeut. Ze is auteur van twee sprookjesboeken: Het Zilverwoud en De Ongeziene Dag. Recentelijk is uitgekomen: De Gevoelstaal, een ontdekking dat over de innerlijke belevingswereld gaat en hoe deze gevoelstaal te leren en te verfijnen is. Het sprookje De Ongeziene Dag is als creatief materiaal in dit lees-werkboek verweven. Als u naar aanleiding van dit blog nu een van deze boeken bestelt, krijgt u daar vier kaarten bij cadeau. Zie verder http://www.jannabeek.nl.