Artikelen

Creativiteit en depressie - Betty Spackman

Creativiteit en depressie

door Betty Spackman

Dit jaar had ik het voorrecht deel te mogen nemen aan het jaarlijkse kunstsymposium van het Center for Christianity and Culture and the Arts aan BIOLA University in La Mirada, Californië. Ik was gevraagd om samen met Dr. Kevin van Lant, een klinisch psycholoog en professor aan BIOLA en met een kunstenaar uit Los Angeles een workshop over ‘De schaduwkanten van creativiteit: creativiteit en depressie’ te verzorgen.

Dr. Van Lant demonstreerde het verband tussen creativiteit en geestelijke gezondheid aan de hand van een aantal statistieken, waarbij hij verschillende kunstenaars citeerde die aan depressie hadden geleden en later zelfmoord hadden gepleegd. Zijn overzicht vermeldde ook de percentages zelfmoorden in de VS binnen de diverse creatieve disciplines: acteurs 3.9%, dansers 2.3%, musici 2.1%, fotografen 2.8%, beeldend kunstenaars 3.0% en schrijvers 4.5%.

Dit riep uiteraard veel vragen op rond de mythe en het werkelijk verband tussen geestelijke gezondheid en creativiteit. Vragen hierover worden behandeld in het nieuwe boek Wired to Create van Dr. Scott Barry Kauffman, de hoofdspreker van het symposium. Dr. Kauffman heeft omvangrijk nieuw onderzoek gedaan naar de hersenen van creatieve mensen en ik beveel zijn boek aan bij iedereen die is geïnteresseerd in de werking van het creatieve brein. Hij schrijft bijvoorbeeld over de ontdekking van diverse netwerken in de hersenen die zijn verbonden met de verbeelding en bespreekt hoe dopamineproductie niet alleen gerelateerd is aan creativiteit, maar ook aan psychotische symptomen.

De beeldend kunstenaar die zijn eigen ervaringen met ons deelde, vertelde heel open over zijn persoonlijke worsteling met klinische depressie als creatief individu. Hij vertelde openhartig hoe zijn praktijk als kunstenaar hieronder leed en hij benadrukte dat, hoewel hij ook actief bezig was te leren omgaan met zijn depressiviteit, iedereen die op deze wijze lijdt professionele hulp nodig heeft.

Ik was hier vooral als leek naartoe gekomen, met vragen en een diepe liefde voor de vele kunstenaars die ik persoonlijk ken, die lijden aan depressies in verschillende soorten en maten. Variërend van aanvallen van somberheid die de creativiteit blokkeren tot inktzwarte wanhoop waardoor ze overwogen zelfmoord te plegen. In mijn atelier hebben we veel over deze zaken gesproken.

Ik heb mijzelf onder de loep genomen voordat ik naar het symposium ging. Ik lijd niet aan klinische depressie, maar net als andere kunstenaars en mensen heb ik soms ‘mist en watten in mijn hoofd’, waardoor ik niet goed of helemaal niet kan werken. Terwijl ik over deze dingen nadacht, realiseerde ik me dat er twee redenen zijn waarom ik ‘ongelukkig’ word en meer of minder ga disfunctioneren.

Wat ik wil

De eerste reden waarom ik af en toe last heb van ‘depressieve’ aanvallen is dat ik niet krijg wat ik wil; en dat kan van alles zijn, van aandacht tot materiële zaken tot kansen. Dit is een algemeen menselijk probleem en voor een christen zijn er manieren voor handen om hier mee om te gaan. De Schrift vertelt me ‘iedere gedachte krijgsgevangene te maken om haar aan Christus te onderwerpen.’ (2 Korinthiërs 10:5). En dat ik zelfmedelijden, jaloersheid, woede en hebzucht niet hoef toe te laten. Ik kan met Gods hulp leren om met de omstandigheden waarin ik verkeer genoegen te nemen. De hoofdzaak is tenslotte volgens 1 Timoteüs 6:8 dat wij genoegen nemen met het hebben van voedsel en kleding. Hoewel ik meer dan eens dakloos ben geweest en in mijn auto heb gewoond, ben ik nooit zonder voedsel en kleding geweest. En hoewel mijn 20-jaar oude garderobe mij doet verlangen naar iets nieuws, is mijn leven zeker niet in gevaar en komt mijn hunkering naar meer vooral voort uit trots. In vergelijking met zoveel mensen die lijden aan diepe armoede en dakloosheid zijn mijn problemen maar klein. Maar ons ego is sterk en we moeten voortdurend worstelen tegen de verleidingen van onze zelfzuchtigheid.

Verlangens zijn niet verkeerd; zij horen bij ons vermogen om te dromen en onze weg in het leven te vinden. Als ze echter belangrijker worden dan mijn verlangen naar God, dan kunnen ze zelfs verhinderen dat ik krijg wat ik nodig heb. Ik denk aan de droom van Salomo waarin God hem vraagt wat hij zou wensen. Salomo vraagt niets voor zichzelf, maar hij vraagt wijsheid om het volk te leiden. Dit is aanleiding voor God om hem ook al het andere dat hij nodig heeft te schenken (1 Koningen 3). Jezus zegt ons: ‘Maar zoekt eerst zijn Koninkrijk en zijn gerechtigheid en dit alles zal u bovendien geschonken worden’ (Matteüs 6:33).

Als ik mij ellendig voel omdat het niet gaat zoals ik wil, of omdat ik bepaalde dingen die ik wens voor mijzelf of mijn werk als kunstenaar niet krijg, dan moet ik mijn hart onderzoeken en bidden om de nederige, onbaatzuchtige gezindheid van Christus (Fillipenzen 2:5). Zelfs als het niet gaat om ‘misleidende begeerten’ zoals genoemd in Efeziërs 4 (en daar heb ik ook mijn deel van gehad), ben ik me ervan bewust dat het zelfzuchtige verlangen naar iets, goed of kwaad, en het verspillen van energie daaraan mij ervan weerhoudt om in vrijheid te leven. Ik denk dat het God ook belet om mij voluit te zegenen zoals hij bij Salomo deed.

Wat ik nodig heb

De tweede reden waarom ik ‘gedeprimeerd’ kan raken is dat ik niet krijg wat ik nodig heb. Uit gesprekken met kunstenaars die in verschillende fases in hun leven leden aan depressiviteit, weet ik dat dit voor veel kunstenaars geldt. En door het vergelijken van onze aantekeningen met elkaar, voordat ik naar het symposium ging, werd duidelijk dat creatieve mensen specifieke noden hebben.

Natuurlijk zijn er basisbehoeften die verschillen voor iedere kunstenaar en voor kunstenaars van verschillende disciplines. Werkruimte bijvoorbeeld is vaak nog belangrijker dan geld als voorwaarde om werk te kunnen produceren. En hoewel projecten er soms beter op worden wanneer we ze gedwongen door ruimte- of middelengebrek heroverwegen, kunnen deze beperkingen ook het hele project verhinderen. En als je geen kunst kunt maken, terwijl iedere vezel van je lichaam en ziel daarop is afgestemd, kan het je ziel ziek maken.

Deze problemen zijn fundamenteel en extreem moeilijk, maar er zijn meer basale menselijke noden die ons als kunstenaar kunnen verlammen. De behoeften die ons tot wanhoop kunnen drijven hebben eerder te maken met onze neurologische ‘bedrading om te scheppen’, vertelt Dr. Kauffman in zijn boek. Hij noemt tien kenmerken van zeer creatieve mensen: verbeeldingskracht, passie, dagdromen, eenzaamheid, intuïtie, open voor nieuwe ervaringen, mindfulness, gevoeligheid, tegenslag omzetten in voordeel en anders denken.

Als deze tien kenmerken van creatieve mensen waar zijn:

1. Dat zij spelen met hun verbeeldingskracht en fantasie in een wereld die spel beschouwt als een tweederangs activiteit vergeleken met iets dat we 'werk' noemen en dat

2. Creatieve mensen gepassioneerd zijn in samenlevingen waarin het gepaster en efficiënter wordt geacht om met de stroom mee te zwemmen, en dat

3. Zij dagdromen, wat door de meesten wordt beschouwd als een complete tijdverspilling en dat

4. Zij eenzaamheid nodig hebben, wat volgens velen bewijst dat deze 'artistieke types' toch asociale snuiters en zonderlingen zijn en dat

5. Zij vaak op hun intuïtie vertrouwen, wat de academische wereld beschouwt als onbetrouwbaar en zelfs ietwat geschift en dat

6. Zij openstaan voor nieuwe ervaringen – soms veel te open naar de mening van sommigen en dat

7. Creatieve mensen mindful zijn en

8. Gevoelig, wat soms als humeurig of op een vrouwonvriendelijke manier wordt uitgelegd en dat

9. Zij hun lijden kunnen transformeren tot iets moois door tegenslag in hun voordeel om te zetten, wat veel mensen eigenlijk irriteert en als

10. Zij voortdurend anders denken dan anderen...

Dan is het logisch dat dit problemen geeft!

Ik zag eens hoe een vogel tegen een raam crashte en ik dacht: hij deed helemaal niets verkeerd door te vliegen op de manier waarop hij is gemaakt. Het probleem was het glas. Dit doet me denken aan wat ik ooit van een architect hoorde. Hij vertelde dat hij als hij een gebouw had neergezet, eerst een paar maanden wachtte met het aanleggen van de trottoirs. Hij keek eerst waar de grond werd platgetrapt, terwijl mensen hun natuurlijke route naar de deur vonden. Daarna legde hij de stoep aan onder hun voetstappen!

Of we ons er nu van bewust zijn dat we creatieve wezens zijn of niet, we worden heel vaak gedwongen om te lopen op voor ons onnatuurlijke rechte paden of om tegen muren aan te vliegen die daar niet zouden moeten zijn. En als ons hele wezen is toegerust om ‘outside the box’ te vliegen en niet in rechte lijnen te wandelen, dan kan het leven een grote uitdaging worden. Als je een vierkante pin moet worden om in de hokjes van de samenleving te passen terwijl je een ronde pin bent, is dit op z'n zachtst gezegd pijnlijk.

Hoewel ieder creatief persoon vergelijkbare problemen kan ervaren, zijn hier de noden die werden genoemd door de beeldende kunstenaars die ik ken:

Tijd en Eenzaamheid: Kunstenaars hebben vaak veel tijd alleen nodig om te dagdromen, op ideeën te broeden en creatieve problemen op te lossen. Als dit niet mogelijk is dan ontstaat er frustratie en als het langdurig is, depressie.

Verwachtingen: De kunstenaar moet vaak aan hooggespannen verwachtingen voldoen, in het bijzonder wanneer hij/zij verbonden is aan een galerie. Deze druk verstoort het natuurlijke creatieve proces.

Acceptatie en erbij horen: Omdat kunstenaars de neiging hebben ‘outside the box’ te denken, worden we niet altijd geaccepteerd in de diverse gemeenschappen waar we bij aangesloten zijn. Het gevoel te hebben aan de kantlijn te staan of zelfs te worden afgewezen is ontmoedigend en kan ons emotioneel uitputten. Hoewel volwassen kunstenaars niet afhankelijk horen te zijn van lof of kritiek, hebben we het allemaal nodig om ergens bij te horen. Kunstenaars in verschillende landen en gemeenschappen worden op diverse manieren gecensureerd en vervolgd, omdat ze zich niet conformeren aan de status quo in hun denken of expressie en ze dus niet passen in de standaardhokjes van de betreffende samenlevingen.

Valse identiteiten: Kunstenaars moeten leven met de mythen en clichés die het kunstenaarschap omhullen: lui, losbandig, hysterisch, drugsgebruiker, etc. Of met de geromantiseerde identiteit van een gedreven genie of zelfs een profeet.

Genderproblemen: Vrouwen in de kunstwereld strijden nog steeds voor gelijkheid en hebben te maken met diverse vormen van vrouwenhaat. Op sommige plaatsen kan seksuele voorkeur ook een hindernis vormen voor het maken of exposeren van werk.

Onderwaardering en gebrek aan respect: Kunstenaars krijgen niet altijd betaald voor het werk waarvoor ze zijn opgeleid, maar moeten er baantjes naast doen of lesgeven om hun werk te kunnen blijven doen. Omdat ze geen geld verdienen met iets waarvoor ze soms zelfs een universitaire graad hebben behaald, ontvangen ze geen waardering van hun gemeenschap of familie.

Gevoeligheid: Kunstenaars zijn vaak erg gevoelig en dus erg kwetsbaar.

Schoonheid

Ik heb gemerkt dat ik iets wat ik nu maar even 'schoonheid' zal noemen nodig heb om mij goed te voelen. Ik zal dit uitleggen aan de hand drie incidenten uit mijn leven...

Toen ik in een stad in het noorden van Canada woonde, waar de winters zo'n acht maanden duren, was ik samen met vrienden bezig een christelijke boekwinkel op te zetten en wilden we bloemen voor de opening. Ik ging naar de bloemist die net alle lentebloemen had binnengekregen; tulpen, narcissen en hyacinthen, en toen ik de deur van de winkel opende werden mijn zintuigen overvallen door een stortvloed aan kleuren en geuren en barstte ik in tranen uit! Ik had zolang vooral kleur gemist, dat het voelde alsof ik getuige was van een opstanding uit de dood.

Een andere keer, toen ik door een bijzonder moeilijke periode in mijn leven ging waarbij ik worstelde met de vraag of ik nu wel of niet een kunstenaar was en wat God van mij vroeg, kreeg ik van een vriendin, die zelf wegens een zware depressie drie maanden het bed moest houden, een grote amberkleurige glazen dobber. Toen ik deze tegen het licht hield en er doorheen keek, voelde het alsof ik een grote teug verfrissend water dronk. Ik voelde het lichamelijk. Het tilde mij uit mijn depressie en deed me herleven.

Toen ik later in mijn atelier in Toronto ziek in bed lag en ik niet wist of ik nu psychisch of fysiek iets mankeerde omdat dit nu eenmaal zo nauw samenhangt, werd ik op een ochtend wakker en wist ik wat ik nodig had: geel. In die periode schilderde ik met olieverf en dus verzamelde ik alle gele tubes die ik maar kon vinden, van donkeroker tot heldergeel en ik schilderde de hele dag op een heel groot doek: met geel! Aan het eind van de dag was ik helemaal genezen. En hoewel ik besef dat het schilderen zelf mij ook uit mezelf heeft getrokken, geloof ik ook dat mijn ziel toen die specifieke kleur nodig had. Als extra bonus maakte ik nog meer gele schilderijen die ik later verkocht.

Het is natuurlijk moeilijk om schoonheid te definiëren, maar mensen die in een omgeving zonder kleur of licht moeten leven, lijden psychologisch. Als kunstenaar ben ik hier bijzonder gevoelig voor en als ik het langdurig zonder moet stellen raak ik gedeprimeerd en lusteloos.

Er zijn veel soorten depressie en eveneens veel sprookjes over creativiteit en emoties. Naarmate er meer onderzoek wordt gedaan naar onze hersenen, begrijpen we meer van de relatie tussen geestelijke gezondheid en creativiteit. Ondertussen zou het goed zijn als we met meer openheid over deze dingen zouden praten. Er zijn zoveel creatieve mensen die zichzelf van het leven beroven of die zo ontmoedigd of moedeloos zijn dat ze niet tot hun bestemming kunnen komen of hun creatieve gaven leren investeren.

Ik weet uit ervaring (20 jaar onderwijs en organiseren van gemeentelijke kunstprogramma’s) dat zelfs de meest basale steun en bemoediging levens kan veranderen, ja zelfs redden. We hebben het allemaal nodig om te horen dat we waardevol zijn. Misschien hebben we dit als kunstenaars gewoon net iets meer nodig!

Geluk?

Toen ik wist dat ik zou meewerken aan een workshop over depressie, dacht ik ten slotte na over geluk. Stellen wij ons ten doel om, als wij niet altijd depressief willen zijn, altijd gelukkig te zijn? De wens van het posthumanisme om het lijden uit de wereld te verwijderen roept bij mij vragen op over de waarde van het lijden. Hoewel we als christenen met compassie dienen te strijden tegen dingen die lijden veroorzaken, betekent dit dat we in dit leven een utopia verwachten?

Alle authentieke mensen die ik ken zijn door diverse vormen van lijden heen gegaan. Hoewel het lijden op zich niet altijd helpt of nodig is (zoals pijnlijke spieren nodig zijn als je voor een race traint), kan lijden ons meer mens maken, menselijker. En er is een belofte voor degenen die hebben geleden en die de troost van God kennen: zij zijn beter in staat anderen te begrijpen en te troosten (2 Korintiërs 1:3-4). 

Maar het wordt problematisch als we denken dat het leven alleen goed is als we niet lijden. Hoe moeten we dan omgaan met een vers zoals: ‘Aan u is de genade geschonken niet alleen in Christus te geloven, maar ook omwille van hem te lijden..." (Filippenzen 1:29)?

Het is niet productief om gedeprimeerd te zijn, in het bijzonder om ernstig depressief te zijn en niet meer te functioneren, of je jezelf nu creatief beschouwt of niet. Maar misschien is ons uiteindelijke doel niet om ‘gelukkig’ te zijn. Misschien zijn er wel mooiere, diepere schatten te vinden op de moeilijke plaatsen van het leven.

‘Iemand die ik liefhad gaf me ooit een doos vol duisternis. Het duurde jaren voordat ik begreep dat ook dit een geschenk was.’ Mary Oliver

******

Betty Spackman is een Canadese multimedia installatiekunstenares die heeft lesgegeven aan diverse universiteiten in Canada en de VS. Haar video- en installatieprojecten zijn tentoongesteld op prominente plaatsen in Europa en Canada. Spackman is de auteur van A Profound Weakness: Christians and Kitsch (Piquant Editions, 2005). Ze werkt aan een boek over haar eigen worstelingen als kunstenaar/christen/mens en de prijs van het ja-zeggen tegen het creatieve proces. 

De website voor het CCCA Arts Symposium van het Center for Christianity and Culture aan BIOLA University in La Mirada, California, is http://ccca.biola.edu/conference/.