Fabre, Jan - door Ilse van Halst

Jan Fabre: De man die het kruis draagt

door Ilse Van Halst

Hoop of vertwijfeling? Hemel of aarde? Lijden of geluk? Geloven is een voortdurende evenwichtsoefening. Waar balanceer jij? Sinds midden oktober 2015 kan je als bezoeker aan de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen niet voorbij aan de sculptuur De man die het kruis draagt van de internationaal vermaarde kunstenaar met Antwerpse roots, Jan Fabre. Niet alleen door de schittering van de gepolijste bronzen figuur die steeds anders werkt in de lichtinval in de zuiderse zijbeuk, maar ook door dit appel dat van het werk uitgaat en onder de huid van elke bezoeker blijft natrillen, gelovig of niet: En jij, waar balanceer jij het kruis?

Met dit werk is er voor het eerst sinds lange tijd – sinds 1924 – ruimte voor hedendaagse kunst in de moederkerk van Antwerpen, stelde vicaris Bart Paepen, pastoor van de kathedraal, bij de bekendmaking van het nieuws. Dat wil niet zeggen dat er sindsdien geen nieuwe kunstwerken hun plek kregen in de kathedraal, maar het ging steeds om werken met een specifiek liturgische functie of met een monumentaal karakter zoals het wondermooie tere witte kleedje Esse est percipi van Ingrid Rosschaert. “Dat is niet kunst om kunst,” legt de pastoor uit. “Het is een verwijzing naar een concreet gegeven en wil het leed van de slachtoffers van seksueel misbruik in de Kerk aanwezig stellen en erkennen. In die zin heeft het glazen kleedje een ander karakter dan de sculptuur van Fabre, die in de kathedraal geplaatst wordt om zichzelf.”

Het is inderdaad zo, dat waar kunst en Kerk lange tijd organisch samen spoorden, er sinds de twintigste eeuw een spanning tussen beide zit. Het is niet langer vanzelfsprekend dat een kunstenaar met zijn werk meer wil uitdrukken dan wat hij zelf te zeggen heeft, laat staan dat hij zich plaatst in het grotere kader van een kerkgemeenschap. Toch meent vicaris Bart Paepen dat kunst ook vandaag een belangrijke weg blijft om mensen tot geloofservaring te brengen. Daarom haalde hij De man die het kruis draagt naar zijn kerk.

De man die het kruis draagt past in de reeks bronzen standbeelden waarin Fabre zijn verwondering voor de schepping uit: ‘De man die de wolken meet, die vuur geeft, die op het water schrijft …’ Het stelt een levensgrote man voor – de kunstenaar zelf – die een groot houten kruis balanceert op zijn uitgestoken handpalm. Door dit kruis te balanceren in een dynamische voorwaartse beweging lokt het beeld reflectie uit. Het daagt de bezoeker, ongeacht zijn geloofsovertuiging, uit de diepere betekenislagen te ontdekken: Waarom is dit een zelfportret? Wat wil de kunstenaar daarmee uitdrukken? Waarom balanceert de man het kruis op zijn handpalm? En waarom die blik naar het kruis?

De sculptuur is geen sacraal werk en is ook niet zo bedoeld. In tegenstelling tot alle andere kunst in de kathedraal is het ook niet verkondigend. De man die het kruis draagt geeft geen duidelijke antwoorden over geloof, maar gaat in de schoenen van de bezoeker staan. Net daarom is het wezenlijk dat dit een zelfportret is: het is geen profeet, geen apostel, geen martelaar, geen heilige, maar een mens zoals u en ik, in een samenleving waarin iedereen zijn eigen weg zoekt en de mond vol heeft van zelfontplooiing. Een Elkerlyc-figuur of een Jan en alleman, zoals Fabre zelf zegt (Kerk & Leven). En dat ik zoekt een balans in zijn leven, wankel en kwetsbaar zoals wij allemaal. En daarbij schuwt dat ik – gelovig of niet – de religieuze en levensbeschouwelijke taal niet: het ik balanceert het kruis. Het kan met andere woorden net zo goed u of ik zijn die daar staat en het kruis balanceert. Fabre hoopt dan ook dat De man die het kruis draagt mensen uitdaagt om zich vragen te stellen, zowel fysiek als mentaal. Om zich te bezinnen over wat dat sculptuur op die plek, in relatie tot Rubens, tot henzelf en tot het geloof betekent. Om op een andere manier te denken en te voelen.

In die zin richt het werk zich tot elke bezoeker, gelovig of niet. “De sculptuur vindt aansluiting bij de sceptische ziel van de hedendaagse mens zonder naar nihilisme te leiden. Tegelijk is het ook relevant voor de praktiserende kerkganger die het waagt zonder oogkleppen te leven. Ook geloven is een evenwichtsoefening. Momenten van gedeelde overtuiging wisselen af met vragen en onzekerheid. Ervaringen van diepe godsverbondenheid staan ook in de geschiedenis van grote heiligen naast vertwijfeling en verlatenheid. Ik noem het graag wankelbaarheid. Die kenmerkt het leven van de christen evenzeer als dat van anderen,” meent pastoor Paepen. Ook hij hoopt dat de sculptuur de bezoeker niet onverschillig zal laten, maar zal aanzetten om zelf de evenwichtsoefening te maken: “Neem zelf het kruis eens vast, teken van de God die hier gevierd en beleden wordt, teken van zijn liefde voor alle mensen, teken van het engagement dat hij van zijn volgelingen vraagt. Neem het kruis op en balanceer het. Voel eens wat die spiritualiteit met een mens kan doen. Mogelijk slaag je er niet in om het rechtop te houden. Misschien is het te zwaar of te moeilijk. Misschien moet je het later nog eens proberen. Mogelijk vind je het maar niets, dan mag je het laten vallen. Wie weet lukt het en voelt het goed aan. Dan zou het wel eens kunnen dat je richting en zin in het leven hebt gevonden.” (Relevant, september 2015)

Dat de kathedraal een kunstwerk van Jan Fabre installeert, doet verrast opkijken. Fabre beschrijft zich als een spiritual sceptic – een spirituele scepticus – maar put wel inspiratie uit het geloof. Zijn werk is doordrongen van elementen uit het katholieke geloof, dat hij onderhuids meedraagt – zijn moeder was katholiek. Zo is het kruis als symbool van de levensboom een immer terugkerend thema in zijn werk. De kunstenaar deed al heel wat stof opwaaien, maar dat deden Caravaggio en Rubens in hun tijd ook. Waar het de pastoor van de kathedraal om gaat, is dat deze hedendaagse sculptuur naadloos aansluit bij de opdracht die de kathedraal voor zich ziet weggelegd in de 21ste eeuw: ze richt zich immers tot de gelovige kerkganger, de toerist en de hele samenleving. “Wil jij als gelovige het kruis daadwerkelijk opnemen en in de onzekerheid staan van wie gelooft? En is de toerist bereid om zich open te stellen voor onze overtuiging en even in onze schoenen te staan en dat kruis ook even te laten balanceren, ook al gooit hij het nadien weer weg. En hoe gaan wij via dit werk de dialoog aan met onze samenleving door een kunstwerk dat niet per se kerkelijk is in een kerkelijke context te plaatsen?”

Over de plaats die de sculptuur krijgt in de kathedraal is nauwgezet nagedacht. Het werk staat in de rechterzijbeuk in het midden van een betekenisvolle driehoek waarin de thematiek van het kruisdragen centraal staat. Het staat rechtstreeks in communicatie met de Kruisafneming van Rubens, hét grote voorbeeld van Fabre sinds hij een kleine jongen van vijf jaar was, aan het einde van de zijbeuk, en met een vijftiende-eeuws schilderij van Christus die het kruis draagt aan de andere kant. Achter het beeld hangt de kruisweg met de statie van Simon van Cyrene, die het kruis draagt. Bewust werd gekozen voor een plaats midden in de zijbeuk, zodat bezoekers eromheen kunnen wandelen. Het vergroot het betrokken karakter van de sculptuur. Dit is geen kunst tegenover, maar kunst in relatie: het werk appelleert om zelf een balancerende houding aan te nemen.

Neem zelf eens de proef op de som. Breng een bezoek aan de kathedraal en maak zelf de oefening om het kruis te balanceren. Hoe verhoudt u zich tot het kruis?