ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Michelangelo - BM - Nigel Halliday
Michelangelo: De Florentijnse Pietà
Een persoonlijke pietà
door Nigel Halliday
De is een van de meest persoonlijke en aangrijpende beelden die ik ken. Voor Michelangelo was het een soort pensioensproject. Het was de bedoeling dat deze sculptuur deel van zijn graf zou uitmaken.
Na 1545, het jaar waarin hij 70 werd, nam Michelangelo geen opdrachten meer aan, hoewel hij nog steeds druk was met een aantal architectuuropdrachten zoals de Sint Pieter in Rome. Toch was hij tot een week voor zijn dood in 1564 nog iedere dag aan het beeldhouwen. We kunnen ons dan ook voorstellen hoe hij van 1547 tot 1555 aan deze pietà werkte, iedere dag hamerend en schavend om de vorm er weer een stukje verder uit te laten komen.
Voor onduidelijke redenen stopte hij hiermee in 1555. Een andere beeldhouwer werkte er verder aan, met name aan de linker vrouwenfiguur. Het beeld was echter al voldoende gevorderd om ons een idee te geven van Michelangelo’s bedoeling met het werk, met name met Nikodemus die boven de groep uittorent en Michelangelo’s eigen gezicht heeft.
De compositie is ongebruikelijk. Het beeld staat bekend als een pietà, hoewel dit thema gewoonlijk alleen bestaat uit Maria met haar zoon. Nikodemus komt doorgaans alleen bij de Kruisafneming voor, daar hij Josef van Arimatea hielp om Jezus’ lichaam van het kruis af te halen (Johannes 19:39). Door Nikodemus in de pietà op te nemen en hem zijn eigen gelaatstrekken te geven betrekt de kunstenaar het offer van Jezus met nadruk op zichzelf.
Met zijn buitengewone beheersing van de driedimensionaliteit laat Michelangelo de sculptuur meerdere dingen zeggen. Van voren gezien staat Nikodemus rechtop zonder inbreuk te doen op de intimiteit tussen Maria en Jezus. Hij heeft geholpen het lichaam van Jezus naar beneden te halen; nu vangt hij zoveel mogelijk van het gewicht van het lichaam op, in stille verbondenheid met de twee Maria’s. Maar van de zijkant gezien, als de drie hoofden samen een kleine driehoek vormen, proef je een veel grotere persoonlijke betrokkenheid van de kunstenaar op zijn Heer.
Vanaf de 1530’s nam Michelangelo deel aan een protestants geïnspireerde bijbelstudiekring. Ze kwamen eens per week samen om samen de Bijbel te lezen en bespreken. Vanaf deze tijd toont zijn poëzie een nieuw en diep verstaan van de verlossing door genade, niet door werken. Toen de Contrareformatie in de 1540’s begon, werden al de andere leden van de kring vervolgd of verbannen. In 1547 stierf een dierbare vriendin van Michelangelo, Vittoria Colonna, die met marteling bedreigd haar nieuwe geloof had herroepen. Misschien was het dit verlies dat hem ertoe bracht om kort daarop aan deze pietà te beginnen.
Ook al ontnam paus Paulus IV in 1555 Michelangelo zijn pensioen, hij werd zelf niet vervolgd, waarschijnlijk vanwege zijn roem en het belang van zijn werk in het Vaticaan. Zijn sympathieën waren echter bekend. Toen in 1549 een kopie van zijn pietà in de Sint Pieter in de Santo Spirito Kerk in Florence werd geïnstalleerd, deed een anonieme brief de ronde die hem beschreef als ‘iemand die de kunst hoogacht, maar niet de devotie’. De brief noemde dit werk een ‘lutherse gril’.
Zeker, in de Florentijnse Pietà ligt er een accent op de doodsheid van Christus’ lichaam, karakteristiek voor protestantse kunst. In de platonisch beïnvloedde Renaissance wilde men zich liever niet bezighouden met de werkelijkheid van Jezus’ lijden en de verschrikkingen van het kruis. Sommige afbeeldingen van het kruis tonen hem bijvoorbeeld meer slapend dan dood en vrijwel zonder enige tekenen van lichamelijke verwonding.
Met de nadruk van de Reformatie op verlossing door Gods genade alleen keert het idee dat Jezus werkelijk aan het kruis voor onze zonden stierf terug in het theologische centrum. Deze opvatting zien we in het werk terug. De Christusfiguur is nadrukkelijk dood. En Michelangelo kijkt stil en in verdrietige gedachten verzonken op hem neer.
Maar hij heeft wel de muts van Nikodemus op. Veel christenen zien Nikodemus als een lafaard, omdat hij ’s nachts naar Jezus toeging (Johannes 3), omdat hij waarschijnlijk bang was voor de andere joodse leiders. De Italiaanse protestanten uit Michelangelo’s tijd konden echter veel meer sympathie opbrengen voor het lastige parket waarin Nikodemus zich bevond. Want zij wisten dat ook hun, als zij zich openlijk uitspraken voor het protestantisme, vervolging en de dood te wachten stonden. Michelangelo identificeert zichzelf met Nikodemus, een oude man die worstelde met Jezus’ opmerking dat hij opnieuw geboren moest worden en nu in geloof de gekruisigde Jezus vasthoudt als de enige die dat nieuwe leven kan geven.
Het zou een imponerende grafsculptuur zijn geweest – vol ootmoed, geloof en hoop!
*******
Michelangelo: De Florentijnse Pietà, 1547 – 1555, Museo dell’Opera del Duomo, Florence, Italië.
Michelangelo Buonarroti (1475-1564) was een Italiaans beeldhouwer, schilder, architect en dichter uit de Renaissance. Hij wordt algemeen beschouwd als een der grootste kunstenaars ooit. Hij werkte in Florence en Rome. In Florence leerde hij de klassieke oudheid kennen, die van grote invloed is geweest op zijn werk. Als student in de huishouding van Lorenzo de' Medici kwam hij in contact met enkele van de grootste wetenschappers van zijn tijd. In 1496 trok hij naar Rome, waar hij in 1498/99 de bekende Pietà in de Sint Pieter maakte. Na terugkeer in Florence kreeg hij de opdracht voor de eveneens bekende David. Paus Julius II gaf de opdracht tot de fresco's op het plafond van de Sixtijnse Kapel (1508-12): taferelen uit Genesis, omrand met afbeeldingen van profeten en sybillen. Michelangelo werkte vier jaar aan het plafond, liggend op zijn rug. Hij schilderde daarna vrijwel niet meer tot hij in 1536 begon aan Het Laatste Oordeel op de achterwand van de Sixtijnse Kapel. Dat was in 1541 gereed. Kenmerkend voor Michelangelo's stijl zijn de forse, gespierde lichamen. Hij overleed in 1564 in Rome en ligt begraven in de Santa Croce Kerk in Florence.
Nigel Halliday is een freelance schrijver, docent in de kunstgeschiedenis en een van de voorgangers van Hope Church, Greatham, Engeland. www.nigelhalliday. org
ArtWay beeldmeditatie 20 januari 2013