ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Artikelen
H.R. Rookmaaker - Kunst en waarheid
Kunst en waarheid
door H.R. Rookmaaker
Waarheid en liefde staan heel dicht bij elkaar, schoonheid en werkelijkheid ook. Het zijn begrippen die in elkaar overlopen. Daarom is het mogelijk om over waarheid in de kunst en over de schoonheid van de werkelijkheid te praten. Want er is niet alleen schoonheid in de kunst, maar ook gewoon in de wereld om ons heen. De schoonheid van iets staat altijd in relatie met de zin ervan. Een boom is mooi als boom en niet als iets anders. Die boom is mooi omdat het een zinnige boom is. Die boom verricht een functie in het geheel en heeft een plaats binnen de harmonie van het totaal van onze wereld.
Gods stijl
De schepping, de wereld, de bomen, de bergen vertonen Gods stijl. Er is een eindeloze variatie en toch ook een grote eenheid. Als je even nadenkt over bijvoorbeeld de dierenwereld, zie je ongelofelijk veel verschillende soorten beesten, maar als je het gaat analyseren blijkt alles toch gebouwd te zijn op heel eenvoudige principes. Voedsel, waarneming, beweging, voortplanting. Bij waarneming heb je weer het zien, het voelen, het horen, het ruiken en dan heb je het eigenlijk wel gezegd. Het zijn hele zinnige, eenvoudige principes en daarmee wordt een oneindige variatie bereikt. Die variatie zit ook in de dingen op zich. Als je eens denkt aan een geweldig bos met allemaal dezelfde bomen, dan is het wonderlijk dat er geen twee bomen hetzelfde zijn. Ze zijn allemaal hetzelfde en ook toch weer verschillend. Die verschillen hangen samen met de plaats waar ze staan. Als de grond een beetje schuin is dan gaat die boom een beetje anders groeien, of als hij wat meer in het bos staat dan krijgt hij wat minder zon of wind. Hij stemt zich daar helemaal op af. Het past allemaal zo verschrikkelijk mooi, het heeft allemaal z'n functie en z'n plaats binnen dat geheel. Toch gaat de boom er ook weer niet in op. Hij is niet alleen zo mooi omdat die nou zo geweldig goed afgestemd is op de plaats waar hij staat. En toch heeft het er wel een heleboel mee te maken.
Menselijke kunst
Dit is bij menselijke kunst anders, maar het heeft er toch ook wel weer mee te maken. Ook bij de menselijke productie speelt die zinvolheid, het zinnig zijn van de dingen, een hele grote rol. Een bepaald ornament ergens, een randje, een strikje, een vaas met bloemen - het heeft z'n functie ergens in het gegeven verband. Abstract vormenspel kan bijzonder fascinerend zijn. Een abstract vormenspel op zichzelf betekent niets, maar zodra het ergens een plaats en een functie krijgt, dan betekent het een heleboel.
Kunst werd eigenlijk in alle tijden met een functie gemaakt. Er was nooit kunst die zomaar om de kunst gemaakt is. Totdat wij in onze tijd kunst om de kunst wilden hebben. Misschien is dat de reden waarom kunstenaars zich zo geweldig inspannen die kunst een betekenis te geven, omdat het eigenlijk z'n betekenis verloren heeft. Denk eens aan de fonteinen van Bernini. Dan denk ik aan de Piazza Navona in Rome, waar een paar van zijn fonteinen zijn. Daar zitten figuren in, die vast allemaal een betekenis hebben. Maar die fonteinen hebben een functie; die horen op dat plein thuis en de Piazza Navona zou bij wijze van spreke niet bestaan als die fonteinen daar niet waren. Hier zit een zekere norm in. Kunst dient op haar plaats te zijn. De kunstenaar moet erover nadenken: ik maak het voor die plaats met die betekenis, met die functie. Dat geeft er de zin aan.
Vertrouwd
Ik ben helemaal niet bezig met een soort utilitarisme, want er zijn natuurlijk duizenden volkomen nutteloze en toch mooie beeldjes en schilderijtjes gemaakt. Dat heeft ook een zekere functie in het leven. Schilderijtjes die alleen maar mooi zijn, hebben ook hun zin. Er zit vaak iets figuratiefs in. Het valt hierbij op dat mensen de behoefte hebben om dingen om zich heen te hebben, die nou juist het dichtste bij liggen. Je zou zeggen dat men een schilderij zou willen hebben van het landschap bij de Kaap der Goede Hoop, iets wat verschrikkelijk ver weg is. Maar dat is niet zo. Als je naar een paardenslager gaat dan hangt daar een schilderij van een paard aan de muur en in een manege hangen schilderijtjes van paarden.
De mens vindt altijd de verbeelding van het vertrouwde belangrijk. Zou het misschien niet juist vertrouwd zijn ómdat het verbeeld is? Helpt die kunst misschien niet om dat contact te scheppen? Dat is een heel belangrijke functie van kunst, waardoor we de dingen om ons heen juist gaan zien.
Visie
Kunst is altijd verbonden met het leven en het verovert voor de mens de realiteit. De kunst legt die open, verdiept de liefde daarvoor, de aandacht, doet nieuwe facetten ontdekken. Kunst is eigenlijk altijd bepaald door de realiteit zelf; het gaat over dat landschap, over die mensen, over die koe. Tegelijkertijd is het ook een visie van die mens op de werkelijkheid. We vinden het allemaal machtig fijn om een kunstwerk te ontdekken dat precies zegt wat wij er ook over denken. Dan voel je je thuis, dan wordt onze visie bevestigd. Aan de andere kant willen we ook graag iets zien wat echt de werkelijkheid is.
In deze spanning tussen onze visie en de werkelijkheid zoals die werkelijk is, zit eigenlijk altijd onze beoordeling. ‘Het is net echt’ betekent niet dat het gewoon een fotootje of een kopie is. Het betekent dat het een echte visie over de werkelijkheid geeft. In die spanning zit soms: ja, zo zie ik het ook.
Moderne kunst
Met moderne kunst ben ik zelf veel bezig geweest. Deze kunst heeft haar bron in de 17e en 18e eeuw. Dit heeft te maken met de ontwikkeling van de natuurwetenschappen, die zo ver ging dat mensen zeiden: het enige dat bestaat is wat de natuurwetenschap kan ontdekken. Dan wordt de mens als het ware een stukje natuur, een ingewikkeld atoom en dan raakt de mens zijn vrijheid kwijt.
Heeft moderne kunst nu eigenlijk wat met onze tijd te maken? En als het met onze tijd te maken heeft, is onze wereld dan wel zo? Als ik nou in het Stedelijk Museum rondloop kan ik dan zeggen dat dit is de 20e eeuw is? Is moderne kunst echt waar, spreekt ze terecht zo over de wereld van onze tijd? Het antwoord is: ja en nee.
Ja, inderdaad er is een existentialistische angst bij de mensen. De mens is gevangen geraakt in de natuurwetenschappelijke wereld. Waarden zijn weg. Het is onmiskenbaar dat er in de laatste twintig jaar, om alleen maar daarbij te blijven, ongelofelijk veel veranderd is. Er is een soort ontwerkelijking, de mens wordt bedreigd door de techniek en het humanisme is dood. Het oude wereldbeeld, en dan bedoel ik dat in een zeer wijde zin, de oude manier van begrijpen van het leven is weg.
Maar tegelijkertijd is moderne kunst niet waar. Kunst heeft niet te maken met de situatie waarin we leven, met de politiek van de dag en met de wereld zoals wij die dagelijks met zijn allen vormen. Het is een visie, een interpretatie, een geestelijke houding. Alleen al het simpele feit dat er duizenden zijn die het niet zo zien, bewijst dat het niet zonder meer waar is. Er zijn ook nog jonge kunstenaars die het anders doen en er zijn nog filosofen en denkers die anders denken. Bovendien leven we nauwelijks in consequentie met dat moderne. We leven anders.
Ik heb het verhaal wel eens verteld van het meisje en de jongen die ergens in Parijs op een bankje zaten te huilen. Leerlingen van Jean-Paul Sartre. Waarom huilen ze? Omdat ze van elkaar houden. Waarom huilen ze dan? Omdat liefde niet bestaat. Dat is natuurlijke een heel dwaas verhaal, want als er maar een zich realiseerde dat die tranen zelf het bewijs waren dat liefde echt een werkelijkheid is, dan was tegelijkertijd het hele Sartriaanse idee dat er geen liefde bestaat ontmaskerd.
Waarheid
Zo komen we toch eigenlijk ten diepste bij de vraag naar waarheid uit. Visie moet zich rechtvaardigen, de moderne visie ook. En de tranen van dat stelletje in Parijs zijn het bewijs dat die rechtvaardiging van de moderne visie niet lukt. Maar het mag niet goedkoop zijn als we proberen een oplossing te vinden. Het mag geen escape zijn, een vlucht. We moeten schijnwaarden ontmaskeren. We kunnen echter nooit een oplossing vinden als we van de mens uit blijven gaan, God ontkennen of ervan uitgaan dat we God niet in het verhaal mogen betrekken. Dan blijf je gevangen. We moeten God de eer geven en de volle werkelijkheid uit Zijn hand ontvangen. Zonder een diepe breuk met het naturalisme zullen we het nooit kunnen winnen. Maar juist omdat het moderne een visie is, en dat de mens vrij is, en dat er een werkelijkheid, en een mens, en die in wezen niet veranderd zijn, dáárom kan het anders. Maar dan moeten we die werkelijkheid aanvaarden.
Zo komen we tot waarheid in de kunst. Waarheid is het laten zien van de mens en de dingen in hun eigen zin, schoonheid en betekenis. Waarheid is niet subjectief, waarheid is niet zonder meer een visie, maar tegelijkertijd kan waarheid nooit zonder de mens en zijn overtuiging. Waarheid is een overtuiging. Waarheid is altijd van nu.
Waarom begint iedereen eigenlijk altijd te steigeren als je spreekt over waarheid in de kunst? Dat hebben we aan Descartes en zijn vrienden te danken. Descartes zei dat waarheid datgene is dat autonoom, altijd waar is. Buiten de mens. De autonome mens denkt en heeft het nodig heeft dat er buiten de mens autonome waarheden zijn. In de relatie tot die twee bestond zijn filosofie. Daarin heeft hij een geweldig gevecht geleverd juist met de christenen van zijn tijd. We denken altijd dat de discussie ging over de autonomie van de mens, maar het ging toen meer over de vraag wat waarheid is. Descartes noemde als voorbeeld van een eeuwige waarheid dat als er twee punten in de ruimte zijn, er een rechte lijn doorheen gaat. Alle christenen begonnen dan te lachen en zeiden dat dat niets met waarheid te maken had; dat was immers iets anders.
Als je over waarheid in de kunst spreekt, dan denken mensen aan dezelfde rationalistische waarheid. Het kunstwerk is een volledige afbeelding van de werkelijkheid. Als ik op die manier een schilderij van Julius Caesar maak, dan moet ik precies een portret maken van Julius Caesar en de werkelijkheid eromheen precies reconstrueren en dan moet ik alles vertellen wat er van Julius Caesar te vertellen is. Als je op die manier de waarheid gaat definiëren, dan heeft het maar heel weinig met kunst en überhaupt met de werkelijkheid te maken. Maar het gekke is dat alle kunstenaars in alle tijden altijd weer over waarheid spreken.
Betrokkenheid
We kunnen misschien het beste een onderscheid tussen juistheid en waarheid maken. Juistheid, dat is de feitelijkheid, de nauwkeurige weergave van details. Jan van Eyck heeft zo heel juist van die kleine pareltjes weergegeven; als ik verstand had van parelen zou ik precies kunnen vertellen wat voor soort parelen het waren. Dat is heel interessant. Het kan soms heel belangrijk zijn. Het kan ook volmaakt onbelangrijk zijn. Het is dan eigenlijk niet waar het over gaat. Kunst gaat over de waarheid. Die waarheid is altijd betrokken op de structuur van de werkelijkheid. Het is dus niet de structuur zelf, maar het is een betrokkenheid. Wij zeggen de waarheid over de structuur, de samenhang van de werkelijkheid.
Denk even aan het uitbeelden van een mens. Je kan een mens gaan afgieten. Je kan hem fotografisch nauwkeurig weergeven. Dan heb je een volkomen afgegoten, gekleurd beeld van een mens. Maar is dat de mens? Dan komt er een kunstenaar en die heeft een wit stukje papier en dan zet hij er drie lijntjes op en dan zeggen we: "wat heeft hij het treffend gezegd". Dan heeft hij iets van de structuur blootgelegd. Dat andere was juist, maar dit is waarheid. Waarheid is ergens op betrokken.
In de geschiedenis zie je ook zoiets. Wat interesseert het mij hoe Julius Caesar eruit zag? Wat interesseert het mij hoe Pilatus eruit zag? Wat interesseert het mij of het gezicht van Christus wel goed afgebeeld is? Wat interesseert het mij of het paleis wel goed gereconstrueerd is? Daar ging het toch helemaal niet over! Het gaat er wel over wie Pilatus was en wie Christus was, en wat voor situatie het was.
Ceasar
Als je een landschap schildert, haal je misschien een klein fabriekje wat daar staat weg, omdat het zo lelijk is. Ben je dan juist de waarheid aan het kapot maken of laat je dan juist zien zoals het hoort te zijn? Heel gek dat schilders vaak de behoefte hebben om even een paar mensen in het landschap te zetten. Ook al is er helemaal niets te zien van die mens; het hoort erbij. De natuur is niet leeg. Een schilderij is geen foto-opname van een bepaald moment, maar het vertelt iets over de structuur van het land. Ik mag natuurlijk wel een lelijke fabriek in het schilderij zetten en juist laten zien hoe lelijk het is. Dat kan ook.
Deze dingen hangen nauw samen met de zin. Het is pas zinnig als de norm en de structuur wordt gerespecteerd. Een handeling is pas zinnig als die opbouwend en positief is. De geschiedenis moet in zijn zin worden weergegeven; dan heb ik er ook wat aan. Interesseert mij hoe groot de neus was van Julius Caesar? Dat interesseert mij geen barst. Maar het verhaal van Caesar dat daar afgebeeld is, kan mij misschien iets vertellen misschien over mijzelf, over de werkelijkheid en over de mens.
Veroveren
Zo is de waarheid, als we over kunst praten, altijd in stijl, zij geeft altijd de mens weer, die zegt: zo is het, zo zien we het. Kunst geeft dus de werkelijkheid weer en gaat dus niet alleen over de juistheid. Die relatie tot de werkelijkheid moeten we zien alsof die steeds weer opnieuw veroverd moet worden. Die werkelijkheid is niet statisch en blijvend; we moeten die steeds weer veroveren. De hele mensheid heeft sinds het begin van de mensheid altijd weer mensen afgebeeld. Waarom? Omdat de mens als het ware de werkelijkheid van zichzelf moest gaan veroveren. Hoeveel verhalen zijn er niet geschreven over de liefde, over de dood, over het menselijk leed en de zorgen, over menselijke vreugde? Er is iedere keer, in iedere tijd weer opnieuw over geschreven, opnieuw over nagedacht. Waarom? Omdat we het opnieuw moeten veroveren. Ook al hebben duizenden mensen dezelfde kerk, berg of koe geschilderd. Het was dan wel een koetje van vijftig jaar geleden misschien, maar het is toch belangrijk om die koe te schilderen. Om als het ware die werkelijkheid bij ons terug te introduceren. We raken nooit uitgepraat. De werkelijkheid is geweldig dynamisch.
De waarheid doen
Bij die waarheid van de werkelijkheid hoort ook het vervloekt zijn. Als je daaraan voorbij gaat, krijg je iets leegs, idealistisch, sentimenteels. De strijd tegen zonde, tegen de boze en tegen het verderf in de werkelijkheid wordt dan gebagatelliseerd. Het strijden voor waarheid, het weer waarmaken van de waarheid, dat is eigenlijk waar het over gaat als we spreken over waarheid in de kunst. Om het met een mooie bijbelse term te zeggen: het gaat om de waarheid doen. Dat is wat we met z'n allen iedere keer weer moeten proberen. De kunstenaar kan de middelen zelf kiezen. De schilder is vrij mens en mag best ontlenen aan de meest extreme, moderne kunstenaar.
Opbouwen, het goede doen, vruchten van de Geest, hongeren en dorsten naar de gerechtigheid, echt en eerlijk zijn, zonder hypocrisie, dat hoort bij het doen van de waarheid. Kunst een juiste plaats geven. Geen kunst maken om kunst te maken. Maar kunst die handelt met en over en in die werkelijkheid. God de eer geven. Dat betekent niet, dat we God er altijd bij slepen. Dat kan heel gemakkelijk ijdel gebruiken van Gods naam zijn. Maar je moet laten zien dat de wereld open is.
Dat is ook Christus' werk. Zonder Christus zou de werkelijkheid zijn zoals Romeinen 7 dat beschrijft. Het zou een web zijn waarin we gevangen waren. We zitten echter niet meer gevangen in het web, in de structuur. We zijn vrij, juist omdat Christus gekomen is.
Spanning
Een laatste opmerking. Die waarheid waar ik zo over gesproken heb, is dat een aardige uitvinding van mij? Ik hoop van niet. Ik heb hem gehaald uit de Schrift, uit de Bijbel. Daar wil ik nu een paar voorbeelden van geven, Ik denk aan een uitdrukking die je heel vaak tegen komt in de Schrift: 'in waarheid en gerechtigheid'. Gerechtigheid betekent in de bijbel het goede zoeken voor zwakken, voor weduwen en wezen. Gerechtigheid is actief, het is niet zonder meer de wet toepassen, maar het betekent recht doen in een heel diepe zin en daar hoort waarheid direct bij.
Christus spreekt op een bepaald moment: "zie een mens in wie geen bedrog is". Hij heeft het dan over Nathanaël. Nathanaël had de waarheid. Wist hij dan zoveel van natuurwetenschappen? Wist hij zoveel van aardrijkskunde, van de politiek, was het zo'n geweldige politicus? Daar wordt geen woord van gezegd. Nee, het een mens in wie geen bedrog is.
Over de dynamiek van de waarheid lezen we in 1 Petrus, waar hij het Oude Testament citeert: "Wie het leven wil liefhebben en goede dagen zien, weerhoude zijn tong van het kwade en zijn lippen van bedrog te spreken en wijke af van het kwade en doe het goede. Zij zoeken de vrede en jagen die na. Want God is er ook en Hij ziet het." Dat is de waarheid doen. De eerste brief van Johannes zegt: "Ik ken Hem en wie zijn geboden niet bewaart is een leugenaar en in hem is de waarheid niet."
Alleen zo kunnen we iets begrijpen van waarom Christus zegt dat hij de waarheid is. Hij is helemaal geen begrip of iets wat je kan definiëren. Nee, hij is juist heel dynamisch, Hij gaat actief de geschiedenis in, hij regeert, werkt, heeft lief en verlost. Dat is allemaal waarheid doen.
Mogen we en kunnen we als christenen moderne kunst maken en tegelijk anders zijn? Het antwoord is niet gemakkelijk. Volgens mij kan het wel. Er is genoeg positiefs om bij aan te knopen. We hoeven helemaal niet modieus te zijn, maar we moeten eerlijk zijn. Bouwen en niet breken. Dat is heel erg moeilijk. Nu we aan dit punt zijn gekomen, denk ik aan een van de laatste verzen van Openbaring: "De tijd is nabij. Wie onrecht doet, hij doet nog meer onrecht, wie vuil is hij worde nog verder vuil. Wie rechtvaardig is, hij bewijze nog meer rechtvaardigheid en wie heilig is, hij worde nog meer geheiligd." In die spanning leven wij vandaag en behoren wij ook te leven.
De lezing Kunst en waarheid werd door Timon Ramaker bewerkt.