ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik
1 januari - U2 over de zin van het leven
U2, Prediker en de zoektocht naar de zin van het leven
door Marleen Hengelaar-Rookmaaker
Op de cd Zooropa van U2 uit 1993 treffen we de song ‘The Wanderer’, waarin U2 een eigentijdse vertolking geeft van het bijbelboek Prediker. U2 situeert de zoektocht naar de zin van het leven in de laat twintigste-eeuwse stedelijke woestenij en komt evenals Prediker uit bij een verrassende conclusie.
De zin van het leven (of het gebrek daaraan) is een onderwerp waarmee veel kunst en literatuur zich bezighoudt. Maar wellicht onovertroffen is de behandeling van dit thema in het bijbelboek Prediker. Prediker wordt vaak misverstaan omdat de literaire, dialectische opbouw van dit bijbelboek over het hoofd wordt gezien. In dit boek worden de zinloosheid en de triestheid van het leven als het geleefd wordt zonder God gecontrasteerd met de zinvolheid en de goedheid van het leven als het geleefd wordt met God. Negatieve en positieve, donkere en lichte passages wisselen elkaar af, waardoor het licht des te krachtiger kan spreken. Als een refrein klinkt in de positieve passages steeds weer, zij het in gevarieerde bewoordingen: ‘Welaan dan, eet uw brood met vreugde en drink uw wijn met een vrolijk hart, want als gij dit doet, dan heeft God dit reeds lang zo gewild. Geniet het leven met de vrouw die gij liefhebt al de dagen van het ijdele leven, die Hij u geeft onder de zon’ (Prediker 9:7-9).
Deze spreuken over ‘wat de mensenkinderen het beste kunnen doen onder de hemel gedurende de weinige dagen van hun leven’ zijn gegoten in de vorm van een queeste naar datgene wat waarlijk zinvol is in een mensenleven. Prediker probeert van alles uit: vreugde, geld, seks, werk, materiële overvloed, kennis, macht, alle mogelijke genietingen. Zijn conclusie is steeds weer: ‘Dit alles is ijdelheid en najagen van wind.’ Deze negatieve passages doen voor ons modern aan, zowel de vormen die het zoeken naar geluk aanneemt, alsook de slotsom. Dit maakt de stap naar een hedendaagse uitwerking van deze zoektocht klein.
The Wanderer
In het eerste couplet van de song ‘The Wanderer’ van U2 nemen de omzwervingen van de zwerver een aanvang en stuit hij op de zielloosheid van het materialisme en de aantasting van het milieu ten gevolge van machtsconflicten:
I went out walking through streets paved with gold
Lifted some stones
Saw the skin and bones
Of a city without a soul
I went out walking under an atomic sky
Where the ground won’t turn
And the rain it burns
Like the tears when I said goodbye
Yeah I went with nothing
Nothing but the thought of you
I went wandering
De muziek bestaat uit een mengeling van ‘echte’ klanken en synthesizergeluiden. We horen een laag, de hele song door steeds herhaald motiefje van de bas dat het lopen van de zoeker uitbeeldt. We horen een hoog fluitmotief, dat eveneens de hele song door aanwezig en hetzelfde blijft. Hiertussen beweegt zich de lage zangstem van Johnny Cash (voor wie het nummer is geschreven) en de meerstemmige, gewijde achtergrondzang van Bono en The Edge.
De zoektocht gaat verder, ditmaal loopt de zwerver op tegen onrecht en versteend geloof:
I went drifting through the capitals of tin
Where men can’t walk
Or freely talk
And sons turn their fathers in
I stopped outside a church house
Where the citizens like to sit
They say they want the kingdom
But they don’t want God in it
Deze laatste regels laten een kritisch geluid horen richting kerk zoals we dat wel vaker vernemen van U2. Voor hen is er een fundamenteel verschil tussen geloof en religie. Elders op Zooropa zingen ze dan ook: ‘I have no religion.’ Bono verduidelijkt dit als volgt: ‘Ik geloof dat de georganiseerde religie de vijand is van God, omdat zij de spontaniteit en de bijna anarchistische natuur van de Geest ontkent. Wie poogt de Geest te volgen, komt op de meest onverwachte plaatsen en wegen terecht.’ Zelf kwamen Bono, The Edge en Larry tot geloof door toedoen van een charismatische opwekkingsgroep, die hen ‘een geweldige basisvorming gaf in de beginselen van een ideaal soort christendom, dat nogal verschilde van de vormen van christendom waar wij in onze jeugd mee in aanraking kwamen. Dus niet het katholicisme of het protestantisme, maar de wezenlijke essentie van het christendom.’
U2 houdt de gelovigen in dit laatste fragment een spiegel voor. Maar doet het boek Prediker dat niet evenzeer? De prediking van Prediker was immers bedoeld voor de joden. Door allerlei doodlopende wegen te ontmaskeren wilde hij hen prikkelen om het leven echt met God te gaan leven.
Het zoeken gaat voort:
I went out riding
Down that ol’ eigth lane
I passed by a thousand signs
Looking for my own name
I went with nothing
But the thought you’d be there too
Looking for you
Terwijl de Prediker op zoek is naar de sleutel van een zinvol en gelukkig leven, zoekt de ‘wanderer’ naar een persoon. De muziek is tot nu toe veelal hetzelfde gebleven, langzaam toenemend in intensiteit. Maar voordat het volgende couplet inzet, klinken opeens spottende gitaarklanken. Waarom? Dat is U2’s commentaar bij de dubbele bodem in deze zoektocht. De man zegt bezig te zijn met een serieus experiment, maar ondertussen probeert hij wel mooi alles uit. Bono: ‘Prediker is op een bepaalde manier behoorlijk grappig en ironisch. Aan de ene kant lijkt het op onverdund existentialisme, maar er is ook die andere dimensie… hij is een prediker.’
Het dubbele van de hele onderneming wordt in de song als volgt verwoord:
I went out there
In search of experience
To taste and to touch
And to feel as much
As a man can
Before he repents
Hij speurt verder:
I went out searching, looking for one good man
A spirit who would not bend or break
Who would sit at his father’s right hand
In de regels die hierop volgen wordt het tegenstrijdige, groteske karakter van de zwerver nog sterker aangezet, als hij zijn weg vervolgt met zowel een bijbel als een geweer. Op deze niet van humor ontstoken uitvergroting van het goed en kwaad in de mens is de invloed van de Amerikaanse rooms-katholieke schrijfster Flannery O’Connor onmiskenbaar. Prediker doet echter in feite precies hetzelfde, ook zijn hoofdpersoon heeft een volle kerfstok. Deze mens – Prediker of zwerver – is op zoek naar God, maar tegelijkertijd is hij een grote zondaar. Maar wie is dat niet? We kunnen onszelf in deze dubbelhartige dominee of dolende dwaler herkennen, het gaat ook over ons. En toch laat God hem niet los en geeft hem de zekerheid dat hij bij Hem mag horen:
I went out walking with a bible and a gun
The word of God lay heavy on my heart
I was sure I was the one
En dan volgt de grote ontknoping, de ontdekking van de zin van het leven:
Now Jesus, don’t you wait up
Jesus, I’ll be home soon
Yeah I went out for the papers
Told her I’d be back by noon
De zwerver komt uit bij Jezus, maar ook eindigt hij, net als Prediker, gewoon thuis bij moeder de vrouw. Hij gaat even een krant ophalen en zal ervoor zorgen op tijd thuis te zijn voor het middageten. De climax lijkt een anticlimax: ‘I still haven’t figured it out. It blew me out,’ zegt Bono, maar wel blijft hij trouw aan de conclusie van het bijbelboek.
Ook in de muziek is er bij deze laatste regels geen sprake van een climax. De muziek is nog steeds grotendeels hetzelfde, alleen iets luchtiger en lichtvoetiger. Het echte hoogtepunt is eerder gelegen in Bono’s emotiegeladen geneurie vol verwondering en ontzag helemaal aan het eind van de song. Het is alsof ook de muziek de clou in eerste instantie mist en dan terugkijkend ontdekt dat hier een grootse waarheid aan het licht is gekomen.
De zin van het leven blijkt heel dicht bij huis te liggen, in het gewone, alledaagse leven zelf. Een zinvol en vreugderijk leven ligt dichtbij, binnen ieders handbereik, maar tegelijkertijd ligt het ook haast onbereikbaar ver weg. Want we moeten ons leven loslaten en verliezen om het te kunnen vinden. Niet alles willen uitproberen en naar ons toegraaien, maar onze hand openen voor wat God ons geeft. Niet onze vervulling zoeken in alle mogelijke ijdele zaken die ons leeg zullen achterlaten, maar ons laten vervullen door God. Dat is de wijsheid die Prediker ons wil leren. Daarbij mag het aardse leven voluit genoten worden, want ‘als gij dit doet, dan heeft God dit reeds lang zo gewild’ (Prediker 9:7). En, zo mogen we aan de hand van Prediker en ‘The Wanderer’ concluderen, dat kan alleen als we het uit de hand van God ontvangen, als we Jezus gevonden hebben en de heilige Geest boven ons leven zweeft net zoals de voortdurend aanwezige hoge fluittoon in deze song van U2.