ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik
Zondag Trinitatis - Drie-eenheid Andrej Roebljov
Andrej Roebljov: De heilige Drie-eenheid
De heilige Drie-eenheid: uitnodiging tot gemeenschap
door Laurel Gasque
Een golf van belangstelling voor de iconen uit de oosters-orthodoxe traditie heeft de afgelopen decennia bijna alle kerkgenootschappen overspoeld. Andrej Roebljovs interpretatie in beeld van de Drie-eenheid (tussen 1408 en 1425) is waarschijnlijk de meest bekende icoon van allemaal, zeker in het Westen. Zij lijkt nieuw, ook al is zij oud.
Roebljov (1360-1425) is de uitzondering op de regel als het gaat om de anonimiteit van de orthodoxe icoonschilders. Toch is ook over hem slechts weinig bekend. Velen weten iets over zijn leven door toedoen van Andrei Tarkovsky’s film Andrei Rublev (1966), zelf ook een meesterwerk. Hoewel het in deze film eerder gaat om een poëtische dan een exacte biografische weergave van Roebljovs leven, doet hij wel recht aan het hart van Roebljovs monastieke leven, namelijk het doorgeven via de iconen van gemeenschap en liefde.
De rijkdom aan bedekte betekenis maakt de icoon van de Drie-eenheid zo bijzonder. Haar lichte gratie en helderheid, haar harmonieuze voorkomen en elegantie werken betoverend en nodigen ons uit om dieper door te dringen in haar mysterie. Als we onze blik richten op de vele details in dit bedrieglijk eenvoudige werk, komen er algauw een overvloed aan observaties los waardoor de icoon nog meer aan bijzonderheid wint.
Drie figuren met vleugels zitten aan een stenen tafel, die misschien ook een sarcofaag of altaar zou kunnen zijn. De gestalten links en rechts zitten schuin naast de tafel op stoelen of tronen, terwijl de achterste figuur op de aarde zelf gezeten is. Alle drie hebben ze een staf in de hand. Zachtjes raken hun vleugels elkaar. Onder de voeten van de figuren links en rechts bevinden zich rechthoekige stenen platen die doen denken aan een belangrijk element in de weergave van de opstanding in de orthodoxe iconografie: de deuren van de hel die opengebroken werden toen Christus de dood overwon en zo de mensheid voor altijd uit zijn grimmige greep bevrijdde.
Achter de drie gestalten zien we van rechts naar links een berg, een boom en een gebouw. Hun gewaden (van rechts naar links) gaan van groen en blauw, aarde en lucht, naar de verlossingskleuren rood, blauw en goud. Met ieder een eigen gebaar wijzen de drie figuren naar een gevulde schaal die midden op de ‘tafel’ staat.
Willen we de drie personen van de Drie-eenheid identificeren, dan zijn vele interpretaties ons voorgegaan, wat getuigt van de diepgang van Roebljovs theologie in beeld. Meestal leest men de icoon van links naar rechts en ziet men de Vader, Zoon en heilige Geest in die volgorde. Maar als we onze westerse manier van kijken loslaten, kunnen we de icoon ook van rechts naar links lezen, wat mogelijk meer bijbelse aanknopingspunten oplevert. Hoe we de icoon ook lezen, zij leidt de beschouwer altijd terug naar de Bijbel. Ze is door en door schriftuurlijk. Hoewel de oude bijbelexegeten al meenden de Drie-eenheid te moeten zien in de drie mannen die in Genesis 18 Abraham (en Sara!) bezochten, maakte een iconograaf als Roebljov deze exegese pas eeuwen later zichtbaar, waarmee hij de icoon van de Gastvrijheid van Abraham veranderde in een weergave van de Drievuldigheid.
Als we de icoon van rechts naar links lezen, zien we rechts de Vader gekleed in scheppingskleuren groen en blauw met de berg achter hem, die niet alleen naar de oerperiode van de aarde verwijst, maar ook naar de plaats waarheen Abraham zijn zoon Isaak bracht, waarop de wet werd gegeven en de Zoon zijn beroemde rede uitsprak.
In het midden zit de Zoon. Hij houdt twee vingers van zijn rechterhand naar voren en drie naar achteren gevouwen, wat de twee naturen van Christus en het verborgen mysterie van de Drie-eenheid weergeeft. Het blauw en rood van zijn gewaad duiden op zijn koningschap en offer, terwijl de gouden sjerp aanduidt dat de heerschappij op zijn schouders zal rusten. De aarde is zijn troon. Boven hem bevindt zich een boom. Staat deze voor de eiken van Mamre, de wortel van Isaï, het kruis? Of alle drie?
Links dan ten slotte de heilige Geest, de meest meerduidige figuur van de drie. Schijnt er licht door zijn gewaad dat zijn kleed doorschijnend maakt? Zijn handen zijn moeilijk te onderscheiden. Zijn rechterhand maakt mogelijk een gebaar dat een variant is op dat van de Zoon. Het gebouw met twee poorten linksboven zou kunnen verwijzen naar het huis van de Vader dat ons door de Zoon bereid wordt, alsook naar het nieuwe Jeruzalem waarin de heilige Geest zal wonen.
De Zoon zit aan de rechterhand van de vader die naar hem knikt. De Zoon neigt zijn hoofd naar de heilige Geest. Er zit een beweging in de achtergrond van de icoon van de naar links golvende berg en naar links buigende boom naar ‘het huis van onze God’, waar we voor eeuwig zullen wonen om zijn schoonheid te aanschouwen. De schotelachtige nimbussen versterken de cirkelbeweging van de Vader naar de Zoon naar de Geest naar de Vader, die om de schaal met de kop van het kalf heen draait – een element uit de icoon van de Gastvrijheid van Abraham dat hier een nieuwe betekenis als Lam van God heeft gekregen en daarmee ook verwijst naar het avondmaal of de eucharistie.
Als we onze ogen losmaken uit deze visuele cirkel, zien we dat onderaan de icoon de deuren van de hel zijn geschilderd naar de regels van het omgekeerde perspectief, waarbij het verdwijnpunt vóór het schilderij uitkomt en ons dus insluit. Roebljov laat ons hier de alom aanwezige presentie van de heilige Drie-eenheid zien, tot in het graf aan toe (Lucas 24:4; Johannes 20:12). Al kijkend worden we de grootst mogelijke intimiteit binnengetrokken, een omhelzende gemeenschap van eeuwige liefde.
De genade van de Heer Jezus Christus, de liefde van God en de eenheid met de heilige Geest zij met u allen. 2 Korintiërs 13:13
Laurel Gasque is associate editor van ArtWay.
De icoon van de heilige Drie-eenheid hangt in het Tretyakov Museum in Moskou.
ArtWay beeldmeditatie Zondag Trintatis 2010