ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Zondag Trinitatis - Rothschild cantica
Rothschild Cantica: Drie-eenheid miniaturen
Samenspel
door Victoria Emily Jones
Dit jaar is zondag 4 juni gewijd aan het mysterie van de Drie-eenheid. Woord en beeld kunnen alleen hinten naar deze paradox, haar nooit volledig verklaren of vatten. Toch is het de moeite waard om over haar mediteren, daar de Drie-enige natuur van God ons een glimp verleent in wie God is. Augustinus, die een lange verhandeling schreef over de Drie-enige God, begint met het noemen van de voorzichtigheid die geboden is, maar ook van de bemoediging die ervan uitgaat: ‘Bij geen ander onderwerp is vergissing gevaarlijker, het onderzoek moeizamer of de waarheid heilzamer (De Trinitate I.iii.5).’
Enkele van de meest vernieuwende verbeeldingen van de Drie-eenheid komen uit een klein devotieboekje uit het vroeg 14de-eeuwse Vlaanderen of Rijnland, die de Rothschild cantica worden genoemd. Gemaakt voor een non bevat het boek bijbelverzen, liturgische lofliederen en theologisch en exegetisch materiaal, aangevuld met 46 miniaturen die ieder een hele bladzijde in beslag nemen. Negentien hiervan gaan maar liefst over de Drie-eenheid,* gekenmerkt door speelsheid, warmte en blijdschap. Een groot deel van de tekst bij de miniaturen is genomen uit Augustinus’ Over de Drie-eenheid.
De mediëvist Barbara Newman zegt dat in tegenstelling tot andere afbeeldingen van de Drie-eenheid we in de Rothschild cantica
een speelse en intieme benadering van de Drie-enige God vinden, gekenmerkt door spontaniteit in plaats van plechtstatigheid, dynamiek in plaats van vastgelegde formules, humor in plaats van ontzag. Er is niet zozeer een verhaal, maar eerder iets als een eeuwige dans…. De goddelijke personen zijn opgenomen in een voortdurend verstoppertje-spel met mensen, terwijl ze onderling op steeds wisselende manieren bezig zijn met dat wederzijdse samenspel dat de Griekse vaders perichoresis noemden, letterlijk ‘rond elkaar dansen’ (Newman 135).
Kunsthistoricus Jeffrey Hamburger zegt dat het omslaan van de bladzijden in het deel van het boek dat gewijd is aan de Triniteit is als een kaleidoscoop, met wolken, zonnen en sluiers die ‘gecombineerd en hergecombineerd worden in een schijnbaar eindeloze reeks transformaties’ binnen een meestal ronde matrix.
Op folio 94r (zie boven) zijn de drie personen van de Drie-eenheid omsloten door een rond kader. Ze omgeven een gezicht in het midden dat staat voor de ene Goddelijke Essentie. Ieder draagt een zon als kraag, een artistieke keuze die misschien ingegeven is door Psalm 104:2, waar staat dat God is gehuld in een mantel van licht. Engelen laten bellen rinkelen, slaan op een trom en blazen op een fluit, terwijl twee mensen op de muziek dansen. Het begeleidende vers zegt in het Latijn dat ‘hij er drie zag en één aanbad’, verwijzend naar Abraham in Mamre, waar hij drie mannen zag, diep boog en vervolgens de goddelijke gasten in enkelvoud toesprak (Genesis 18:1-3).
Folio 84r
Op folio 84r zet het spel zich voort, waar de drie personen
zich bevinden in een lang doek dat zo is gedrapeerd dat het drie verbonden rondingen maakt binnen een driehoekige vorm. De twee losse uiteinden suggereren ingenieus de vleugels van een duif. Uit de bek van de duif stroomt licht naar de twee muzikanten op de grond. Achter het laken doen op de tanden van op een tandrad lijkende stralen van drie zonnen de personen in elkaar haken. (Hamburger 135)
De engelen bovenaan lijken een ring aan het overgooien te zijn!
Folio 81r
Doek komt op meerdere afbeeldingen voor, soms verbergend, soms onthullend, soms allebei. Op folio 81r is een doek rond een ronde band gevlochten die de Drie-eenheid omkadert, terwijl de vanuit het midden voortkomende zonnestralen er steeds onderdoor gaan. De Drie-eenheid is weergegeven als twee antropomorfe figuren en een duif, die elkaar omhelzen en een nimbus delen. Hamburger citeert een aantal Duitse devotiegedichten uit dezelfde tijd die ook metaforen als vlechten, breien, knopen of weven gebruiken om de Drie-eenheid in haar onscheidbaarheid te beschrijven, bijvoorbeeld: ‘drie personen gevlochten en geperst tot één God’ of ‘de drie personen van God, geknoopt in een enkele streng van zijn’ (Hamburger 139).
Folio 104r
Gods verborgenheid, zijn onbevattelijkheid, is een van de terugkerende thema’s in de Rothschild miniaturen. Neem bijvoorbeeld folio 104r, de een na laatste afbeelding. Vader, Zoon en Heilige Geest zijn deels verborgen achter een wiel dat zij ronddraaien. Vader en de Zoon duwen met blote voeten tegen elkaar om zich schrap te kunnen zetten! De zon is geïmplodeerd. In de tekst tegenover de afbeelding zegt Gods stem: ‘Mijn centrum is overal, mijn omtrek nergens,’ een populair middeleeuws gezegde dat uitdrukt dat God alomvattend is en onbegrensd.
*******
* Het originele manuscript bevatte vijftig miniaturen, waaronder twintig over de Drie-eenheid, maar een aantal hiervan zijn verloren gegaan.
Miniaturen Rothschild Cantica (MS 404), Vlaanderen of Rijnland, ca. 1300. Miniaturen op perkament, elke bladzijde 11.8 × 8.4 cm. Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Yale University, New Haven, Connecticut. Zie het manuscript online en zie de Art & Theology blog post “Innovative Trinity paintings from the Rothschild Canticles.”
Victoria Emily Jones, assistent-redacteur van ArtWay, woont in de Verenigde Staten in de regio Baltimore, waar zij werkt als freelance redacteur. Zij blogt op ArtandTheology.org over manieren waarop kunst een nieuwe omgang met de Bijbel kan stimuleren. Zij is bestuurslid van de Eliot Society, kunstcurator voor het Daily Prayer Project en heeft meegewerkt aan de Visual Commentary on Scripture en aan de Encyclopedia of the Bible and Its Reception. Volg haar op Instagram @art_and_theology.
Geciteerde literatuur:
Hamburger, Jeffrey F. The Rothschild Canticles: Art and Mysticism in Flanders and the Rhineland circa 1300. New Haven and London: Yale University Press, 1990.
Newman, Barbara. “Contemplating the Trinity: Text, Image, and the Origins of the Rothschild Canticles.” Gesta 52, no. 2 (September 2013): 133–59.
ArtWay beeldmeditatie 4 juni 2023