Zadkine, Ossip - Willem de Vink

Ossip Zadkine: De verwoeste stad

Nooit meer oorlog?

door Willem de Vink

In 1946 reist de beeldhouwer Ossip Zadkine met de trein door Rotterdam. Hij is geschokt als hij de woeste vlakte ziet waarin de binnenstad is veranderd. Alles ligt in puin. Het inspireert hem om zijn beeld De verwoeste stad te maken, een wilde figuur die met verkrampte ledematen naar de hemel schreeuwt. Het beeld staat ook wel bekend als 'Stad zonder hart'. Het midden van de romp is namelijk opengereten. De kunstenaar zei erover: 'Het is een kreet van afschuw tegen de onmenselijke wreedheid van deze beulsdaad.'

Op 10 mei 1940 landen Duitse watervliegtuigen in hartje Rotterdam op de Maas. Soldaten bezetten de oevers. Ze moeten de opmars van nazitroepen over de Maasbruggen mogelijk maken, zodat de rest van Nederland ingenomen kan worden. De Rotterdammers zijn volledig verrast. Ze hebben geen idee wat oorlog is, maar zitten nu middenin de frontlinie.

Na vier dagen verzet stappen vertegenwoordigers van de stad met een witte vlag de Willemsbrug over om zich aan de Duitsers over te geven. Maar nog voordat de onderhandelingen in een ijssalon op het Noordereiland zijn afgerond, doemen 54 Heinkel bommenwerpers op boven de stad. 158 brisantbommen en 1150 kleinere exemplaren veranderen Rotterdam in een inferno. Die veertiende mei 1940 vallen er vroeg in de middag binnen een kwartier meer dan 850 doden. 78.700 Rotterdammers zijn dakloos. De brandgrens beslaat een cirkel van 12 kilometer. Drie jaar later krijgt Rotterdam nog een bombardement te verwerken, nu per vergissing van de Amerikaanse luchtmacht. Daarbij komen nog eens 400 mensen om. Maaar de grootste ramp wordt pas na de oorlog duidelijk. In 1942 begint de deportatie van Joden uit Rotterdam naar vernietigingskampen. Meer dan 7000 Joodse Rotterdammers overleven het niet.

Ossip Zadkine was een Russische Jood. Hij bracht het grootste deel van zijn werkzame leven door in Parijs, samen met andere ontheemde collega's als Pablo Picasso, Marc Chagall en Amedeo Modigliani. In 1951 was op een tentoonstelling in Museum Boymans een ontwerp van zijn hand te zien. Het ging om een terracotta beeldje van 70 centimeter hoog met als titel De verwoeste stad. Zadkine zei: 'Het wil het menselijk lijden belichamen dat een stad moest ondergaan die slechts, met Gods genade, wilde leven om te bloeien als een woud.'

De Joodse eigenaren van warenhuis De Bijenkorf bestelden het beeld om het aan de stad te schenken. Zadkine ging aan de slag en in 1953 werd het onthuld. Het 6 meter hoge kunstwerk staat op Plein 1940, waar elk jaar op 14 mei om 13.27 uur de slachtoffers van het oorlogsgeweld worden herdacht. In zijn kubistische vorm spreekt het van alle kanten bekeken tot de verbeelding.

Zadkine herinnert ons met zijn werk eraan dat oorlogen nooit zullen verdwijnen, zolang mensen elkaar blijven veroordelen en naar het leven blijven staan. Maar zijn beeld kan ons ook bepalen bij het mysterie van het geloof. Wat doet oorlogsleed ons? Waarom zijn we er tegen? Waarom willen we blijven leven? Misschien appelleert het beeld aan een besef diep binnenin ons dat het leven goed is, omdat God goed is en ons het goede leven gunt. En dat er daarom een einde moet komen aan de ellende die mensen bij elkaar veroorzaken. De Bijbel geeft voeding aan deze gedachte door een beeld te schetsen van een oorlogloze wereld. We lezen in Jesaja 2: 'En Hij zal richten tussen volk en volk en rechtspreken over machtige natiën. Dan zullen zij hun zwaarden tot ploegscharen omsmeden en hun speren tot snoeimessen; geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen, en zij zullen de oorlog niet meer leren.'

We lezen hier dat we de oorlog kunnen afleren. Jezus zei: 'Heb je vijanden lief.' Ik ken geen uitspraak die de oorlog radicaler afwijst. Als alle vijanden hun vijanden liefhebben zijn er geen vijanden meer. Laten we deze woorden in onze verbeelding toe, dan helpen ze ons om haat en verderf tegen te gaan met naastenliefde en mededogen. Ze geven ons de kracht om vastberaden de vrede te blijven zoeken waar we zo naar hunkeren. Het beeld van Zadkine geeft met zijn 'nooit meer dit' erkenning, waardering en goedkeuring aan deze hunkering.     

Ossip Zadkine (1888-1967), De verwoeste stad (1953), 280 x 200 x 600 cm, Rotterdam.

Doorlezen: Jesaja 2:2-5; Jesaja 11:1-10; Jesaja 53; Jesaja 61; Jesaja 65:17-25; Matteüs 5:43; Matteüs 26:52.