Epifanie - Fra Angelico en Fra Lippi De wijzen

Fra Angelico en Fra Filippo Lippi: De aanbidding der wijzen 

De vorm van aanbidding

door James Romaine

Dit prachtige schilderij van de aanbidding van de wijzen werd door Fra Angelico begonnen en vervolgens grotendeels geschilderd door Fra Filippo Lippi. Hoewel wetenschappers niet met zekerheid kunnen vaststellen wie precies verantwoordelijk is voor wat, zien we een verschil in beeldtaal als we Maria en Jozef met elkaar vergelijken. Maria’s gezicht heeft de serene, bijna bovenwereldse uitstraling die we ook tegenkomen in andere werken van Fra Angelico. Maar Jozef heeft heel eigen gezichtskenmerken, wat past bij de werkwijze van Fra Lippi.

Een van de onmiddellijk opvallende kenmerken van dit werk is de vorm van het schilderij. Zo’n rond werk heet een tondo, een vorm die vooral in Florence geliefd was. Het ronde formaat maakt dat de kunstenaars hun compositie moesten zien in te passen in een cirkel. Fra Angelico en Fra Lippi hebben dit probleem meesterlijk opgelost. Ze weten de blik van de kijker langs de buitenste ronding te leiden om zo de weg van de wijzen te volgen. Het schilderij neemt de kijker mee op hun reis. Op het moment dat het oog van de toeschouwer bij de Christus aanbiddende wijzen aankomt, heeft de kijker een gevoel van geestelijke verbondenheid met de wijzen ontwikkeld. Omdat hij zich nu met de wijzen identificeert, is het een natuurlijke stap om nu ook samen met de wijzen Christus te aanbidden.

De aanbidding van de wijzen was een geliefd thema in het Florence van de 15de eeuw. Het is een van de meest weergegeven bijbelse motieven in de kunst van de vroege renaissance. De reden zou kunnen liggen in meerdere mogelijke sociale en geestelijke betekenissen. De vorm van dit schilderij maakt echter duidelijk waarom de Florentijnen hielden van dit onderwerp, daar de tondovorm vaak werd toegepast in schilderijen bedoeld voor devotie. Deze tondo zal de kijker hebben aangemoedigd om stil te worden en Christus te aanbidden. Het werk vormt een eenheid qua iconografie, vorm en doel.

De eeuwige majesteit van het Christuskind is symbolisch vervat in de perfectie van de cirkel. Sinds de oudheid hebben de kunstenaars de cirkel als volmaakte vorm zonder begin of eind gebruikt om de eeuwigheid weer te geven. De tondo als beeld voor volmaaktheid is daarom ook de ideale vorm voor een schilderij dat de incarnatie of vleeswording van de goddelijke Christus wil weergeven. De drie exotische koningen hebben een grote afstand afgelegd om zich neer te buigen voor dit kind, als pelgrims op zoek naar de volmaakte koning. Ze staan voor de erkenning van de goddelijkheid van Christus door de hele wereld en moedigen de kijker aan zich bij hen aan te sluiten.

Deze schitterende tondo hangt als een nimbus (stralenkrans rond het hoofd van een heilige) in het museum. Hij laat zien dat de vorm van een schilderij meespeelt bij de interpretatie van het afgebeelde onderwerp. Dit ronde beeld verbeeldt de wijzen als voorbeeld voor onze devotie en geeft Christus weer als de eeuwige focus van hun en onze aanbidding.

*******

Fra Angelico en Fra Filippo Lippi: De aanbidding der wijzen, c. 1440/1460, tempera op paneel, diameter 137.3 cm. National Gallery of Art in Washington, D.C., USA.

Fra Angelico (c. 1395-1455) was een van de belangrijkste kunstenaars van de vroege renaissance in Florence. Hij wordt in 1417 voor het eerst genoemd als schilder, rond de tijd dat hij als novice aantrad in het klooster van San Domenico in Fiesole bij Florence, waar hij bleef wonen en uiteindelijk prior werd. Hij werd beïnvloed door de vroege pioniers van de renaissance in Florence, in het bijzonder door de beeldhouwer Ghiberti. Fra Angelico’s werk wordt gekenmerkt door een nieuw realisme en een gesuggereerde driedimensionaliteit alsook door het gebruik van lineair perspectief. Fra Angelico is vooral beroemd om zijn fresco’s in het Dominicaanse klooster van San Marco in Florence.

Fra Filippo Lippi (c. 1406-1469), ook bekend onder de naam Lippo Lippi, was een van de belangrijkste Florentijnse kunstschilders van de vroege renaissance. Lippi's zoon Filippino Lippi was eveneens een bekende Italiaanse renaissanceschilder. Filippo Lippi’s ouders stierven toen hij nog jong was. Door zijn tante werd hij vervolgens naar het Karmelietenklooster in Florence gebracht. Hier leerde hij tekenen en schilderen. In 1421 trad hij toe tot de orde der Karmelieten. In het begin van zijn loopbaan werd Filippo vooral beïnvloed door het werk van Tommaso Masaccio. Filippo verliet het klooster maar bleef wel tot de kloosterorde behoren. In 1452 werd hij benoemd tot kapelaan van de San Giovanninokerk in Florence en in 1457 werd hij rector (Rettore Commendatario) van de San Quirico in Legnaia, een wijk in de stad Florence. Omstreeks 1458 krijgt Filippo Lippi een opdracht voor het schilderen van fresco’s in de kerk van Santa Margherita in Prato. Daar ontmoette hij Lucrezia Buti. Lippi schaakt de jonge vrouw en neemt haar met zich mee naar zijn huis. Ze krijgen een zoon, Filippino Lippi, die later in de voetsporen van zijn vader zou treden. In 1434 krijgt hij een opdracht van Cosimo de Medici voor het schilderen van een Madonna en een Geboorte van Christus. Daarna volgt een periode waarin Filippo zich laat beïnvloeden door de Vlaamse schilders. Hij ontwikkelt vervolgens zijn eigen stijl die gekenmerkt wordt door dynamiek en beweging. Bovendien schildert hij zijn figuren vaak in verschillende ruimten binnen een doek. Aan het eind van zijn leven trekt hij naar Spoleto, waar hij in de kathedraal scènes uit het leven van Maria schildert. Hij sterft voordat hij deze voorstelling kan afmaken. Deze wordt later voltooid door Fra Diamante. Fra Filippo ligt begraven in Spoleto, waar een groots monument voor hem werd opgericht, ontworpen door zijn zoon Filippino in opdracht van Lorenzo de' Medici.

James Romaine is Professor kunstgeschiedenis aan Lander University in de VS. Hij is een van de oprichters van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art (ASCHA). Hij schreef o.a. Art as Spiritual Perception: Essays in Honor of E. John Walford (Crossway) en Behold: Christ and Christianity in African American Art (Penn State University Press).

ArtWay beeldmeditatie 23 december 2018