ArtWay

Kunstenaars openen onze ogen voor rijkdom en betekenis. Sandra Bowden

Kerk en kunst

De Honderdguldenprent van Rembrandt

Woord en beeld bijbelstudie – Matteüs 19 en de Honderdguldenprent van Rembrandt 1)

Doelgroep Geschikt voor kringen of persoonlijke overdenking
 
De Honderdguldenprent, ook wel De predikende Christus of Jezus geneest de zieken genoemd, is een kopergravure die Rembrandt (1606-1669) tussen 1643 en 1649 maakte. Deze prent neemt tussen Rembrandts etsen dezelfde plaats in als de Nachtwacht tussen zijn schilderijen. Het verhaal gaat dat Rembrandt een exemplaar wilde terugkopen en er het enorme bedrag van honderd gulden voor moest neertellen. Dit laat zien hoe hoog dit werk in zijn tijd werd aangeslagen. Op deze prent werkt Rembrandt een thema uit dat geheel nieuw was in de kunstgeschiedenis. Het werd hem aangereikt door Matteüs 19. We zullen zien dat hij de verschillende onderdelen van dit bijbelgedeelte ieder een eigen plek geeft op de gravure en ze zo uitwerkt en samenvoegt tot een betekenisvol geheel dat hij de centrale boodschap van dit hoofdstuk eruit licht en aanschouwelijk maakt.
 
Doel Het doel van deze studie is dan ook om via Rembrandts werk een nieuwe ingang te krijgen in de bijbeltekst. Woord en beeld vullen elkaar aan. De ets vertaalt het Woord in beelden die op een andere manier dan woorden tot ons kunnen spreken: concreter, minder abstract. We zien het voor ons en worden opgenomen in de menigte rond Jezus.
 
Opzet Eerst lezen en bespreken we Matteüs 19, waarna we stap voor stap zullen bekijken hoe Rembrandt het hoofdstuk in beeld heeft gebracht. We zullen dat steeds doen aan de hand van vragen over de gravure. Probeer steeds eerst zelf of samen een antwoord te vinden op de vragen en lees pas daarna de blauwe passages. Alles wat u zelf ontdekt, zal het meest tot u spreken en u het beste bijblijven. Bij de bespreking van een kunstwerk is het doel om tot een interpretatie te komen die het werk recht doet. Dus niet alles kan, niet alles is juist. We moeten onszelf bij het interpreteren steeds door het werk zelf laten corrigeren: wat lijkt te kloppen en wat niet. De hieronder gegeven uitleg wil u op weg helpen, maar is eveneens voor discussie vatbaar.                                                                      
 
Bijbellezing Lees Matteüs 19 in zijn geheel door. Bespreek vervolgens de grote lijn van dit hoofdstuk aan de hand van onderstaande vragen. Nog niet te veel in detail treden; de details komen later aan bod.  
 
Vragen
  1. Wie komen in dit hoofdstuk voor? Maak een lijstje van de verschillende groepen en personen
  2. Vat kort samen welke interactie er tussen Jezus en iedere groep of persoon plaatsvindt.
  3. Wat is het onderwerp waarop Jezus in dit hoofdstuk steeds weer terugkomt?
  4. Wat voor titel zou je dit hoofdstuk daarom kunnen meegeven?
  5. In welke verzen en hoe vat Jezus zijn prediking over het koninkrijk samen?
De Honderdguldenprent Projecteer een afbeelding van de ets zo mogelijk op een groot scherm of op uw computer- of televisiescherm. Of zoek de ets op in een boek. Neem een paar minuten om de prent in stilte te bekijken. Praat er nog niet over met elkaar. Kunt u zien dat de ets over dit hoofdstuk gaat? Wat valt u op?  
 
  
 
We zullen nu de verschillende elementen van de ets een voor een afgaan.
 
Allereerst Jezus. Wat valt u op? Wat is zijn positie in het geheel? Hoe is zijn gestalte, hoe zijn gezichtsuitdrukking? Wat voor gebaar maakt Hij met zijn handen?
 
Jezus neemt een centrale plaats in, Hij is zichtbaar het centrum waar alles om draait. Verder valt op dat van al de hoofden er niet één boven dat van Jezus uitsteekt. Dit effect is niet alleen te danken aan het verhoogde plateau waarop Hij staat, maar ook doordat zijn lichaam in verhouding groter is dan dat van de overige figuren. In de achtergrond recht boven Jezus ontwaren we een donkere stolpvormige nis, die Hem er extra doet uitspringen. De lichtkrans rond zijn hoofd duidt zijn goddelijkheid aan. Zijn gestalte straalt waardigheid uit, maar ook kwetsbaarheid. Haast breekbaar staat Hij daar. De handen houdt Hij verwelkomend uitgespreid. De handen maken echter ook het traditionele gebaar van Jezus als rechter dat we vaak op schilderingen van het laatste oordeel tegenkomen. De omhoogwijzende hand stuurt mensen door naar de hemel (gewoonlijk zijn rechterhand) en de omlaagwijzende hand stuurt anderen naar de hel (gewoonlijk zijn linkerhand). Let wel: de handen zijn hier omgedraaid, daar zullen we straks op terugkomen. Dit betekent dus dat de Honderdguldenprent een zinspeling op het laatste oordeel bevat. Onze keuze nu voor of tegen Jezus heeft ook consequenties voor de eeuwigheid.
 
In Matteüs 19 komen vervolgens de massa’s mensen aan de orde die Jezus genas. Ze vullen de rechterhelft van de afbeelding. We komen straks bij hen terug.
 
De volgende groep die in het hoofdstuk aan de orde komt zijn de Farizeeën. Waar zijn ze afgebeeld op de prent? Wat valt op als u naar hun gezichtsuitdrukkingen en gebaren kijkt?
 
De Farizeeën bevinden zich links van Jezus, het groepje het verste van Hem af. Ze wenden zich van Hem af, met zelfvoldane gezichten samenzweerderig met elkaar overleggend. 
 
Vervolgens komen we in Matteüs 19 de discipelen tegen. Waar bevinden deze zich op de prent? Wat zegt deze plaats ons? En hun gezichtsuitdrukkingen? Bekijk ook hoe ze in de bijbeltekst voorkomen.
 
De discipelen bevinden zich dichtbij Jezus, aan zijn rechterhand. Drie van hen hebben hun blik op Jezus gericht. Ze kijken allen bedachtzaam. Hun reactie op Jezus’ woorden en daden is dan ook op zijn zachtst gezegd kritisch te noemen. De discipel die het dichtst bij Jezus staat, kunnen we op grond van de manier waarop hij gewoonlijk wordt uitgebeeld identificeren als Petrus. Met zijn rechterhand probeert hij de vrouw tegen te houden die op Jezus komt toelopen met een baby op de arm.
 
Dit brengt ons bij de volgende groep: de mensen die hun kinderen bij Jezus brengen. Wie behoren tot deze groep? Wat is hun positie? Wat valt aan hen op? Zijn ze rijk of arm?
 
De kleding van de vrouw die op Jezus toe komt, typeert haar als een rijke vrouw. Haar rijkdom staat haar blijkbaar niet in de weg. Ze neemt de beslissende stap omhoog. Ze brengt haar baby bij Jezus, wat een toespeling op de kinderdoop zou kunnen bevatten, een twistpunt ook in Rembrandts tijd. Achter haar zien we hoe een peuter zijn moeder, die ook een baby op de arm heeft, probeert mee te trekken. Zijn moeder aarzelt nog. Het kind wijst naar Jezus en gedraagt zich voorbeeldig, net zoals hij ons door Jezus ten voorbeeld wordt gesteld. Achter het ventje ligt een hond, die gewoonlijk in 17e-eeuwse werken de trouw verbeeldt. Een hond weet wie zijn meester is en volgt hem! Hier zou ook een verwijzing naar Matteüs 15:24-28 in kunnen zitten, vooral ook omdat er naast de hond een stuk brood lijkt te liggen. De Joden wezen Jezus af, terwijl de heidenen bij Hem om hulp kwamen vragen.
 
Weer een stapje verder van Jezus verwijderd staat nog een klein groepje toehoorders. Hoe zijn ze uitgebeeld, hoe zijn ze te typeren?
 
Een heeft zijn muts over de oren; hij wil Jezus’ woorden niet horen. Een ander heeft zijn muts niet alleen over zijn oren maar ook over zijn ogen. Hij is ziende blind en horende doof. Vooraan staat een forse man van stand met een brede baret. Hij houdt zijn blik en voet van Jezus afgewend, de handen stokstijf op de rug, de pompeuze opgeblazenheid ten voeten uit.
 
In Matteüs 19 komt vervolgens de rijke jongeling aan bod. Waar bevindt hij zich op de ets? Wat vertellen zijn lichaamshouding en blik ons? Welk element elders op de ets zou met de rijke jonge man verband houden?
 
De rijke jongeling bevindt zich naast de rijke vrouw met baby. Zijn rijk bewerkte kleding, verzorgde kapsel en deftige laarzen duiden op een leven in welstand. Hij zit in gedachten verzonken terneergeslagen terneer. Het is de kameel die helemaal rechts de poort binnenkomt, die met hem en met vers 24 verband houdt. Een man probeert op zijn rug mee te liften.
 
Laten we nu de ‘massa’s mensen’ bekijken die zich op de rechterhelft van de gravure bevinden. Wat valt ons op? Hoe zouden we de verschillende personen typeren?
 
Hier zien we de mensen die Jezus gevolgd zijn, zoals in vers 2 staat. Onder hen bevinden zich meerdere zieken en hun begeleiders. Een zieke wordt op een kruiwagen bij Jezus gebracht. Een man dichter bij Jezus probeert diens aandacht te vestigen op deze mens in nood. In plaats van de wegduwende hand van Petrus treffen we hier de hand die op de ander wijst. De oude vrouw achter de kruiwagen laat haar hand ten einde raad slap hangen, maar ook geopend als in een onuitgesproken vraag. Zou de bedlegerige persoon de zoon of dochter van deze oude man en vrouw zijn?
 
Naast de kruiwagen staat een bejaarde wankele man. Hij leunt op zijn vrouw, zij ondersteunt hem. Naast dit aandoenlijke echtpaar staat een dwerg.
 
Rechts vooraan staat een rund. Tegen het rund aangeleund staat een negroïde vrouw als representant van de volkeren. Hier lijkt een verwijzing naar Jesaja 1:3 in te zitten: ‘Een rund herkent zijn meester, maar Israël mist elk inzicht.’ Ze houdt haar hoofd aandachtig luisterend op Jezus gericht en wijst met haar vinger in de richting van de peuter. Ze lijkt als tegenbeeld tegenover de moeder van het kind te zijn gezet.
 
Dan bevinden zich nog drie personen aan Jezus’ voeten: een knielende rijke vrouw, een aanbiddende man (de schaduw van zijn biddende handen valt op Jezus' kleed) en een verzwakte zieke vrouw die hulpeloos neerligt maar wel haar hand aan Jezus’ voeten legt.
 
Nu we alle figuren op de ets zijn afgegaan, kunnen we een stapje achteruit nemen om het geheel nog eens in ogenschouw te nemen. Het moge inmiddels duidelijk zijn dat Rembrandt ons meer dan alleen maar een illustratie van het verhaal biedt. Wat op de ets staat afgebeeld, heeft in werkelijkheid nooit zo bestaan. Hij heeft daarentegen de verschillende elementen van het verhaal zo neergezet dat ze de betekenis ervan weergeven. Wat ziet Rembrandt als de centrale boodschap van Matteüs 19? Wat is zijn visie op het ingaan in het koninkrijk? (Bespreek dit eerst met elkaar, voordat u verder leest.)
 
Opvallend zijn de vele tegenstellingen op de gravure. Links licht, rechts donker. Links hoog, rechts laag. Rijk tegenover arm, volwassene tegenover kind, mens tegenover dier, de Joden tegenover de heidenen, gezond tegenover ziek, ziend tegenover blind, met of zonder aanzien, zelfvoldaan of smekend om hulp, zichzelf verheffend of op de knieën. Het zijn contrasten die passen bij ‘vele eersten zullen de laatsten zijn en vele laatsten de eersten’ (vers 30). Ze illustreren dat we niet moeten denken dat we rond kunnen krijgen wie het koninkrijk al of niet mogen binnengaan, want God overstijgt onze menselijke denkkaders. Het evangelie zet de wereld op zijn kop. Bovendien zijn bij mensen sommige dingen onmogelijk, maar bij God is alles mogelijk (vers 26). Er is genade!
 
De kuil op de voorgrond met de tak erover sluit wellicht bij de genoemde omdraaiingen aan: wie een kuil graaft voor een ander, valt er zelf in (Spreuken 26:27). Het steentje vooraan in het midden zou een verwijzing kunnen zijn naar Jezus als steen des aanstoots (zie Romeinen 9:33 in de Statenvertaling, de vertaling die Rembrandt las).
 
Bovenal ligt de betekenis van dit hoofdstuk echter besloten in hoe Jezus daar staat. Ook hier de omkering, misschien wel de meest sprekende van allemaal: Jezus’ handen zijn omgedraaid in vergelijking met de gangbare verbeelding van het laatste oordeel. De vrijsprekende hand links, bovendien de kant van de armen van geest; de veroordelende hand rechts, de kant van de mensen die je de rijken van geest zou kunnen noemen. Met deze hand duwt Jezus echter ook Petrus weg die de vrouw met kind wil beletten bij Hem te komen. Bovendien bevindt Jezus’ vrijsprekende hand zich in het centrum van de compositie. De genade staat dus centraal in deze prent. Het is aan ons of we komen willen of niet. Jezus staat ons met open armen op te wachten!
 
Resten nog drie vragen
1. Vindt u dat Rembrandt de bijbeltekst heeft rechtgedaan?
2. Welke figuur of welk detail op de prent vindt u vooral bijzonder, spreekt u het meeste aan?
3. Met welke figuur identificeert u zich het meest?
 
1) Deze studie is ingegeven en ten dele gebaseerd op de bespreking van deze ets door Willem Meijer in zijn boek Kleinood en aanstoot. De Honderdguldenprent en andere bijbelse historiën van Rembrandt, J.J. Groen en Zoon – Leiden, 1995. 
 
De afbeelding: Rembrandt, De predikende Christus (De Honderdguldenprent). Collectie Rijksmuseum, Amsterdam.
 
Samenstelling Marleen Hengelaar-Rookmaaker. Marleen is hoofdredacteur van ArtWay.