ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kerk en kunst 
De Kruisafneming van Peter Paul Rubens
Woord en beeld bijbelstudie gebaseerd op Johannes 19:25-42 en de Kruisafneming van Peter Paul Rubens
Jezus dragen
De Kruisafneming van Peter Paul Rubens is een groot altaarstuk dat in de Onze-Lieve-Vrouw Kathedraal te Antwerpen hangt. Het kolveniersgilde of schuttersgilde van Antwerpen gaf opdracht voor dit werk, dat Rubens in 1611 afleverde.
Op het middenpaneel zien we een tafereel waarover we lezen in alle vier evangeliën, namelijk de kruisafname. Op het zijpaneel links is Maria’s bezoek aan Elisabeth afgebeeld en op het zijpaneel rechts de opdracht van Jezus in de tempel met de oude Simeon. Hoewel dit veelluik een stuk beheerster is dan Rubens’ iets vroegere Kruisoprichting – waarmee hij de Barok in de Lage Landen introduceerde – is ook hier sprake van grote dramatiek, sprekende kleuren en contrasten.
Gesprek Lees Johannes 19:25-42 of begin al bij vers 1 of 16 te lezen. Lees het stuk hardop of laat het door iemand uit de kring voorlezen. Schrijf op wat je opvalt, wat nieuw is en waar je vragen bij hebt.
1. Wie worden er allemaal in dit stuk beschreven?
2. Wie waren deze mensen?
3. Wat was hun verhouding tot Jezus? (probeer dit eerst te achterhalen uit de informatie in dit gedeelte, ga later eventueel op zoek in andere evangeliën)
4. Wat was hun relatie met elkaar?
5. Lees het stuk opnieuw en kies of u Maria, de moeder van Jezus, bent, ‘de leerling van wie hij veel hield’ (Johannes), Josef van Arimatea of Nikodemus. Vertel elkaar welke gevoelens, gedachten en vragen er leven bij uw personage.
Neem een paar minuten om in stilte naar de Kruisafneming te kijken. Let op de kleuren, kleurvlakken en kleurcontrasten. Op welke plek staan de verschillende personages, ook ten opzichte van elkaar? Waar gaan hun blikken naartoe?
Ga niet meteen bespreken. Neem steeds eerst te tijd om na te denken of van gedachten te wisselen, voordat je de verklarende teksten leest.
6. Wie zie je op dit paneel? Kan je deze personages linken aan de mensen uit het tekstgedeelte?
Hulplijn Jezus, die wel gewichtloos lijkt te zijn, valt op door zijn asgrauwe lichaamskleur die afsteekt tegen het fel witte doek en door zijn levensloze houding. Acht omstanders ondersteunen zijn krachteloze lichaam.
Maria, de moeder van Jezus, is te herkennen aan haar gewaad dat traditiegetrouw lichtblauw is, de kleur van de onschuld. Haar gezicht vertoont de zelfde asgrauwe tint als die van haar zoon, wat niet mag verwonderen gezien de emoties die zij doorstaan heeft. Tegenover haar, staat ‘de leerling van wie hij veel hield’, namelijk Johannes. Als je goed kijkt, zie je dat hij degene is die van alle omstanders Jezus’ lichaam het meest ondersteunt.
Onder Jezus’ moeder zitten twee vrouwen op hun knieën. De verschillende evangeliën zijn niet eenduidig over welke vrouwen precies aanwezig waren bij Jezus’ kruisiging. Rubens houdt het net als Johannes op drie. Maria, de moeder van Jezus, hebben we al geïdentificeerd. De vrouw in het paarse gewaad kan Maria, de vrouw van Klopas uit ons tekstgedeelte zijn. Haar houding doet haar bijna uit het doek komen en met haar blik overziet zij het tafereel. Zij lijkt ons uit te nodigen om het paneel binnen te stappen en alles met haar ogen te bekijken.
De vrouw in het groen is dan Maria uit Magdala. Deze Maria wordt in de kerkgeschiedenis gelijkgesteld met de berouwvolle zondares uit Lucas 7 die Jezus’ voeten balsemt, wast en afdroogt met haar haren. Vandaar dat deze vrouw Jezus’ voet vastgrijpt en Jezus’ voet een lok van haar haar vasthoudt.
De man in het rijke gewaad en boven Jezus’ moeder is Josef uit Arimatea, die heel deze scène in gang heeft gezet door zijn vraag aan Pilatus. Van hem weten we uit Matteüs en Marcus dat hij een stuk zuiver linnen kocht en dat hij lid was van het Sanhedrin. Tegenover hem staat de man in het zwart, Nikodemus, ‘die destijds ’s nachts naar Jezus toe gegaan was’. De twee mannen bovenaan zijn knechten.
7. Wat denk je dat de personages voelen? Wat gaat er door hen heen? Welke vragen hebben ze?
Hulplijn Wat deze mensen denken en voelen is natuurlijk niet evident, maar het is goed voor het begrijpen van tekst en beeld om je in te leven en hierover na te denken. Daarenboven geeft het schilderij (en de tekst natuurlijk) ons aardig wat handvatten om deze vragen goed te beantwoorden.
Zowel compositorisch als emotioneel verdeelt Rubens deze groep mensen in de vrouwen links onderin en de mannen ietwat meer bovenaan. Maria’s lijden is duidelijk en begrijpelijk, maar wat er door haar heen gaat is moeilijk te peilen. Een moeder die haar zoon zo heeft zien lijden en sterven zal gebroken en de waanzin nabij zijn. Dit blijkt ook uit haar getormenteerde en tegelijkertijd ijle blik. Haar ogen zijn strak op Jezus gericht, net als die van de twee vrouwen die heel veel aan Jezus te danken hebben en hem tijdens zijn leven trouw dienden.
Dit in tegenstelling tot de blik van alle mannen. Zij kijken weg van Jezus of misschien wel eerder naar elkaar. Hoewel ze duidelijk gekomen zijn vanwege Jezus’ dood, zijn ze in hun gedachten niet onverdeeld op hem gericht. Zij zijn ook nog met andere zaken bezig.
Johannes kijkt lichtjes weg en ziet er ietwat gelaten uit. Niet verwonderlijk, want ook voor hem is dit een emotioneel zwaar moment. Daarenboven is hem – en niet één van Jezus’ broers – gevraagd om zorg te dragen voor Maria. Dit ging tegen alle sociale conventies in en moet ook hem verward hebben. Hij zal zich zeker hebben afgevraagd hoe dit nu verder moest.
Ook Josef en Nikodemus kijken niet naar Jezus. Josef ‘die uit vrees voor de Joden in het geheim leerling van Jezus was’, is begaan met Jezus’ eer en vraagt Pilatus toestemming om hem van het kruis af te halen, zodat hij de voorbereidingen voor een deftige begrafenis kan treffen. Toch kijkt hij niet naar Jezus. Hij kijkt naar boven, naar één van de knechten, misschien uit vrees om herkend te worden. Maar het feit dat hij in vol ornaat naar het kruis is gekomen en angst ontbreekt op zijn gelaat lijkt dit tegen te spreken. Misschien kijkt hij eerder naar Nikodemus en denkt hij: ‘Jij hier?’ of ‘Jij ook?’.
Nikodemus lijkt er minder gerust op. Zijn angstige blik is gericht op de knechten. Nog steeds lijkt hij te vrezen als volgeling herkend te worden. Toch is ook hij begaan met Jezus’ eer, want over hem lezen we dat hij komt met ‘een mengsel van mirre en aloë, wel honderd litra’.
Of de blik van de omstanders nu volledig op Jezus gericht is of niet, of hun gedachten nu helemaal bij het gebeuren zijn of slechts gedeeltelijk, het is Jezus die hen daar gebracht heeft en die hen bindt. Ook in de vorm van het lichaam van Jezus zien we dit terug: zijn levensloze lichaam maakt een S-vorm die bijna alle omstanders raakt. Samen ondersteunen ze hem.
8. Vind je afgaande op het schriftgedeelte uit Johannes dat Rubens het gebeuren goed heeft weergegeven? Argumenteer.
9. Is de tekst door het schilderij van Rubens meer voor je gaan leven? Zijn andere dingen je duidelijk geworden? Heeft het de tekst op een nieuwe manier voor je geopend?
Gesprek De vragen die volgen, kunnen helpen deze tekst handen en voeten te geven. Zij worden steeds voorafgegaan door wat gedachten bij het schilderij.
Zoals reeds gezegd, brengt Christus en in het bijzonder zijn sterven de genoemde personen bij elkaar. Verzameld hier zijn zeer verschillende mensen: arbeiders en academici, prostituees en wetgeleerden, leermeesters en discipelen, gerespecteerde mensen en mensen waarop neergekeken wordt, armen en rijken. Ze zijn zeer verschillend, maar één in hun zoeken naar Jezus en in hun overgave aan hem, of die overgave nu volkomen was dan wel zeer voorzichtig. Dit is één van de kenmerken van de nieuwe gemeenschap die in en door Christus ontstaat, namelijk dat status, afkomst, etniciteit, klasse en bezit ondergeschikt worden aan de identiteit die we hebben in hem.
10. Hoe vormt het feit dat je identiteit in Christus ligt, en dus niet in de eerste plaats in klasse, afkomst, beroep of bezit, je leven?
Een overkoepeld thema in heel dit drieluik is ‘Christus dragen’. Op het paneel dat we besproken hebben zien we de acht omstanders Jezus dragen en ondersteunen als hij van het kruis gehaald wordt. Op het zijpaneel links zien we Maria Jezus in haar schoot dragen, terwijl ze haar nicht Elisabeth bezoekt. Op het rechter zijpaneel zien we de profeet Simeon zijn langverwachte Messias dragen bij de opdracht van Jezus in de tempel. Op de achterkant van het linker zijpaneel zien we de Heilige Christoffel, de patroonheilige van het opdrachtgevende kolveniersgilde. We zien Christoffel de kleine Jezus dragen en dat is ook exact wat zijn naam betekent: drager van Christus.
11. In deze dagen rond Goede Vrijdag staan we vaak stil bij Jezus’ dragen: hij droeg het kruis, hij droeg onze zonde. Maar dit schilderij laat ons nadenken over ons dragen van Jezus. Sta eens stil bij de woorden ‘Jezus dragen’ en ga eens na wat ze zouden kunnen betekenen in je leven.
*******
Peter Paul Rubens: Kruisafneming, 1611, olieverf op paneel, 320 x 420,5 cm, Onze-Lieve-Vrouw Kathedraal te Antwerpen.
Auteur:Tom De Craene. Tom is directeur van Ichtus Vlaanderen (IFES), hij studeerde Archeologie en Kunstwetenschappen en ziet het als zijn roeping ruimte te creëren voor kunst en kunstenaars.