ArtWay

Kunstenaars openen onze ogen voor rijkdom en betekenis. Sandra Bowden

Kerk en kunst

De Vlucht naar Egypte van He Qi

Woord en beeld bijbelstudie gebaseerd op Matteüs 2:13-23 en De vlucht naar Egypte door He Qi

Doelgroep Geschikt voor kringen of persoonlijke overdenking
 
De vlucht naar Egypte is een schilderij van de hedendaagse Chinese kunstenaar He Qi [spreek uit Huh Tji] (1951). He Qi groeide op in China gedurende de culturele revolutie (1966-1976). Om te ontsnappen aan het harde werk op het platteland begon hij portretten van Mao te schilderen. Op een dag zag hij Rafaëls schilderij van de Madonna met kind in een oud kunsttijdschrift. Hij voelde zich onmiddellijk aangetrokken tot de vredige glimlach van Jezus’ moeder, wat leidde tot zijn belangstelling voor het christelijk geloof. He Qi studeerde kunst aan de Kunstacademie van Nanjing en behaalde daar een doctoraat in religieuze kunst (de eerste in China) in 1993, na middeleeuwse kunst te hebben gestudeerd aan de Hochschule für bildende Künste Hamburg inDuitsland. Religieuze kunst uit de middeleeuwen beeldt bijbelse gebeurtenissen vaak af met Europees uitziende mensen in een Europese omlijsting. Dit inspireerde He Qi om bijbelverhalen tegen een Chinese achtergrond met Chinese mensen af te beelden. Het werk van He Qi laat de invloed zien van middeleeuwse Europese kunst maar ook zijn vertrouwdheid met Chinese volkskunst als houtsnijwerk, papierkunst en traditioneel weef- en borduurwerk.
 
De vlucht naar Egypte is een semi-abstract schilderij. Mensen, dieren en landschapselementen kunnen worden herkend, maar zij zijn niet realistisch afgebeeld. Dit maakt het voor de kunstenaar mogelijk om gevoelens en betekenis af te beelden door middel van o.a. lijnen, compositie en heldere contrasterende kleuren.
 
Doel Het doel van deze studie is om met behulp van He Qi’s werk een extra ingang te vinden in de bijbelse tekst. Deze passage in Matteüs is niet vaak tot onderwerp van preken of bijbelstudies genomen, hoewel hij in de loop van de eeuwen wel een vruchtbare inspiratiebron is geweest voor veel schilders. He Qi’s schilderij kan ons helpen dieper in de tekst door te dringen, de betekenis ervan te ontdekken en verbindingen te leggen tussen deze – schijnbaar onbetekenende – geschiedenis en het grotere verhaal van God. We zullen De vlucht naar Egypte nader bekijken en ontdekken hoe He Qi zijn begrip van de bijbelse tekst heeft vertaald in beelden. We zullen dit doen door vragen te stellen aan het schilderij. Het is belangrijk dat u eerst de tekst leest en zelf nadenkt over het schilderij, voordat u de verklarende tekst leest (afgedrukt in blauw). Kennis van de betekenis van symbolen in de kunst kan nuttig zijn, maar kunst zet ook aan tot persoonlijke associaties en interpretaties. Een groepsdiscussie en de uitwisseling van ideeën kunnen verrijkend werken, doordat ze ons helpen de tekst en het schilderij beter te begrijpen en waarderen.
 
Bijbellezing Lees Matteüs 2:13-23. Bespreek de grote lijn van het hoofdstuk op basis van de onderstaande vragen.
 
Vragen
  1. Welke personen komen in dit bijbelgedeelte voor? Waar speelt deze geschiedenis zich af?
  2. Dit verhaal komt alleen in het Matteüsevangelie voor. Matteüs is er vooral op uit om te laten zien welke profetieën vervuld zijn om zo aan te tonen dat de Messias de vervulling van de joodse verwachting is. Hoeveel profetieën worden er genoemd in dit gedeelte?
  3. De eerste profetie in vers 15 komt uit Hosea 11:1. Lees Hosea 11:1-4. Hoe spreekt deze profetie over Jezus? Wat is hier het verschil tussen Jezus en Israël? Hoe zouden de eerste (Joodse) christenen dit hebben gezien?
  4. De derde profetie in vers 23 verwijst niet naar een specifieke tekst in het Oude Testament. De verwijzing van Matteüs naar ‘de profeten’ onderstreept dat de keuze van Nazaret als de plaats waar Jezus opgroeide niet toevallig was, maar onderdeel van Gods plan. Hoe functioneert Nazaret in het leven van Jezus?
Het schilderij Projecteer indien mogelijk het schilderij op een groot scherm, een computer- of televisiescherm. Of bekijk het schilderij in een boek. Neem een paar minuten om het schilderij in stilte te bekijken. Begin niet meteen met bespreken. Wat neemt u waar in dit schilderij? Wat is de stemming van het werk? Welk moment van de dag is het? Wat zijn de meest opvallende kenmerken?
 
 
We zullen nu de verschillende onderdelen van het schilderij bekijken.
 
Allereerst doorkruisen diverse rechte zwarte lijnen het schilderij van de ene naar de andere kant en zien we lijnen die stoppen of starten waar ze een andere lijn raken. Wat voor emotie roept dit op? Aan wat voor soort kunst doet dit denken?  
 
Een aantal zwarte lijnen doorsnijden het schilderij. Ze verstoren de vorm of de kleur van de afgebeelde figuratieve elementen. Dit roept een onbestendig gevoel op, alsof we kijken in een gebroken spiegel. Jozef moest ’s nachts onder een zwarte hemel met een maansikkel met zijn gezin vluchten vanwege de honger naar macht van Koning Herodes. Jezus, de zoon van God, onderging aan den lijve de gevolgen van politieke manipulatie en geweld. Hij kan zich daardoor vereenzelvigen met de naar schatting 11-12 miljoen vluchtelingen in de wereld van vandaag, die ook moeten vluchten uit situaties die op de een of andere manier levensbedreigend zijn.
 
De helder gekleurde gebroken vormen roepen de associatie op met gebrandschilderde ramen in Europese kathedralen. Gebrandschilderde ramen verbeelden veelal bijbelse verhalen, het gezin van Jezus of gebeurtenissen uit zijn leven. Zij bevatten ook stukjes landschap om aan te geven waar de gebeurtenissen zich afspelen. In het geval van He Qi’s schilderij zien we een pyramide, een palmboom en een cactus. Jozef, Maria en Jezus zijn in de woestijn van Egypte. De appel in Jezus’ hand (die verwijst naar het feit dat hij de zonden van de wereld wegneemt) en de duif links onderaan (die verwijst naar de heilige Geest) zijn ook elementen die vaak in de Europese religieuze kunst voorkomen.
 
Een schuine lijn deelt het schilderij van boven naar beneden op in twee bijna gelijke maar asymmetrische delen. Hij loopt van linksboven het gezicht van Jozef naar de rechter onderhelft van Maria’s rok. In het midden verdeelt de lijn Jezus’ gezicht in tweeën. Verwijst dit naar de twee naturen van Jezus, zowel mens als God? Of naar de vreugde en het lijden, de hoogste glorie en de diepste afwijzing die Jezus in zijn leven zou ervaren?
 
Laten we de omgeving nader bekijken. Hoeveel piramiden ziet u? Is er iets dat aan ze opvalt? Welke associatie roepen piramiden op vanuit het Oude Testament? Wat zijn de positieve verhalen over Egypte? Wat zijn de negatieve?
 
In het schilderij zijn de piramiden voorgesteld als een aantal elkaar doorsnijdende driehoeken. Die in het midden en rechts schijnen stevig op de grond te staan, neergezet om daar vele eeuwen te blijven staan. De piramide links schuift echter naar beneden, alsof de komst van Gods zoon de onaantastbare macht van Egypte ondermijnt. Dit herinnert ons eraan dat alle macht en autoriteit Christus toebehoren, zelfs als het lijkt alsof de naties en de machthebbers van de wereld de gang der geschiedenis bepalen.
 
Net zoals Jozef, Maria en Jezus tijdelijk onderdak in Egypte hebben gevonden, hebben andere mensen in de geschiedenis van Israël dat ook: Abraham en Sara (Gen. 12:10-20), Jacob en zijn zonen (Gen. 42), Jerobeam (1 Kon. 11:40) en het volk van Juda (tegen Gods gebod in vluchtend voor Nebukadnezar, Jer. 43:7). Het meest echter wordt Egypte in het Oude en het Nieuwe Testament genoemd in samenhang met Gods redding van het volk Israël uit Egypte, de Exodus. Tegen die achtergrond is Egypte een plek van slavernij, waar de Israëlieten ‘vreemdelingen in een vreemd land’ zijn, onder het meedogenloze bewind van de Farao.
 
De woestijn speelt een belangrijke rol in de Bijbel. Na hun ongeloof en ongehoorzaamheid dwaalden de Israëlieten veertig jaar door de woestijn. Het was de plek waar God hen tot een volk vormde, waar hij hun zijn wet en tabernakel gaf. In de woestijn deed God wonderen van genezing, voedselverschaffing en leiding. Daar leerden de Israëlieten het volk van God te zijn.
 
Wij zien veel elementen van het verhaal van Exodus terugkomen in Jezus’ leven. Hij was veertig dagen in de woestijn, maar in tegenstelling tot het volk Israël bleef hij gehoorzaam aan God toen hij werd verleid. Hij was het volmaakte Pesachlam, geofferd voor ons, net als de Israëlieten een lam in Egypte slachtten, zodat de Engel des Doods hen zou overslaan. Jezus is ook de vervulling van de Wet en toen hij mens werd, kwam hij onder ons wonen (Joh. 1:14), net zoals God in de tabernakel woonde om tussen zijn volk in te leven.
 
Laten we nu de personages in het schilderij bekijken. Jozef, Maria en Jezus zijn heel dicht bij elkaar geplaatst. Wat is uw indruk van hen als familie en van ieder van hen afzonderlijk? Wat voor rol speelt de ezel? En de duif?
 
De gezichten van Maria en Jezus zijn zacht en rond, maar het gezicht van Jozef is gevat in vier rechte lijnen. Zijn gezicht drukt vastberadenheid uit, het is ‘onbewogen’ – zie Jesaja 50:7, waar het lijden van Jezus wordt voorspeld. Jozef moet een buitengewoon man zijn geweest, uitverkoren om Gods zoon op te voeden, net als Maria werd gekozen om zijn moeder te zijn. Hij geloofde Maria’s uitleg van de maagdelijke zwangerschap en hij trouwde met haar hoewel hij daar niet toe verplicht was. Hij zorgde ondanks grote tegenslagen voor zijn gezin en aarzelde niet om God te gehoorzamen als deze hem in zijn dromen verscheen.
 
Jozefs ene arm reikt uit naar voren als om de weg te wijzen, terwijl hij in zijn andere hand een zwervers knapzak vasthoudt met een paar bezittingen. De arm, Jozefs hoofd, zijn (onzichtbare) lichaam en de stok vormen een kruis, dat Jezus al boven het hoofd hangt. Jozefs vierkante vastberadenheid is in evenwicht met zijn innerlijke flexibiliteit en gehoorzaamheid aan Gods leiding in zijn dromen. Maria met al haar rondingen ziet er zachtaardig en lief uit, terwijl ze haar kostbare kind vasthoudt. En toch heeft zij een innerlijke kracht en moed waarmee zij ‘al deze woorden in haar hart’ bewaarde (Lucas 2: 19, 51). Zij draagt een eenvoudige halsketting met een klein kruis, een symbool van het verdriet dat aanstaande is, het zwaard dat haar hart zou doorsteken (Lucas 2: 35).
 
Jezus is afgebeeld in de traditie van Chinese schilderkunst: een kind met een rond gezicht, kaal op een toefje haar op z’n voorhoofd na. Vergeleken met hem lijkt het alsof Jozef en Maria maskers dragen, om als het ware het verschil aan te geven tussen hen (en ons), zondige mensen, en de Zoon van God, volmaakt mens zoals de mens bedoeld is.
 
De ezel zou een gewoon lastdier zijn geweest als hij geen menselijke ogen had gehad. He Qi schildert vaak grote ogen en kopieert daarmee de stijl van de papierknipkunst waarbij ogen vanzelf groot uitvallen. De woeste uitdrukking van de ezel plus zijn rode neusgaten waaruit vuur lijkt te komen doen denken aan Bileams ezel (Numeri 22: 22-35). Ziet deze ezel ook geestelijke werkelijkheden die menselijke ogen niet kunnen zien? Ziet de ezel de heilige Geest in de vorm van een duif? In de traditionele Europese kunst wordt de duif van de heilige Geest veelal in de bovenste helft van schilderijen geplaatst, terwijl hij afdaalt (als in Marcus 1:10). Hier stijgt de duif op, met zijn snavel wijzend in de richting van het hecht verbonden drietal, om hen heen vliegend alsof de heilige Geest hen omringt met Gods aanwezigheid en vrede.
 
Het portret van dit gezin getuigt van armoede: ze reizen lopend en rijdend op een ezel in plaats van te paard of op een wagen. He Qi heeft hen in traditionele plattelandskostuums geschilderd: de band om Jozefs hoofd en Maria’s hoofddoek, de stof van de knapzak en van Maria’s gewaad, de slipper van Jezus zichtbare voet, geborduurd met het hoofd van een kat (of leeuw). De familie heeft maar een paar dingen meegenomen om een bestaan in ballingschap op te kunnen bouwen. De recente bezoeken van engelen, de vervulde profetieën, het eerbetoon van buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders en de waardevolle cadeaus moeten echter een rijke bron van troost, kracht en hoop voor de toekomst zijn geweest. 
 
Jezus zit op Maria’s schoot. We kunnen maar één voet zien (met geborduurde slipper) die naar beneden wijst, alsof hij zit op zijn andere been. Chinese mensen zullen hierdoor zeker worden herinnerd aan de  boeddhistische godin van de vergeving, Kuan Yin, die traditioneel op dezelfde manier wordt afgebeeld. Kuan Yin wordt aangeduid als bodhisattwa, degene die nirvana heeft bereikt maar die besloten heeft naar de aarde terug te keren om mensen de weg naar de zaligheid te wijzen. Daarom wordt zij afgebeeld ‘naar beneden stappend’ vanuit haar zittende positie. Haar pose is er ook een die haar koninklijke spel en daarmee het voortdurende spel van schepping aanduidt. Hoeveel te meer zijn dit aanduidingen die bij Jezus horen! Hij is werkelijk de God van vergeving door zijn offer aan het kruis. Hij is de Ene in wie alle dingen werdengeschapen en die alle dingen ten goede doet keren. Hij is de Koning der koningen die naar de aarde kwam en ook in de toekomst naar de aarde terug zal keren!
 
Drie vragen tot besluit
  1. Vindt u dat He Qi recht heeft gedaan aan de tekst van de Bijbel?
  2. Welk deel van het schilderij spreekt u het meest aan?
  3. Hoe heeft dit schilderij uw begrip van de bijbeltekst verdiept?
Samenstelling Cisca Ireland-Verwoerd. Cisca woont met haar man en zoon in Boston, USA. Zij geeft lezingen en schrijft over haar twee favoriete onderwerpen: zending en het raakvlak tussen theologie en kunst.