ArtWay

Het doel van kunst is niet het uiterlijk van de dingen weer te geven, maar het innerlijk... dat is de echte werkelijkheid. Aristoteles

Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik

25 maart - De Annunciatie van Rembrandt

Rembrandt van Rijn: Aankondiging aan Maria (ca. 1635)

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker
 
Rembrandt (1606-1669) heeft zich meer dan zijn Nederlandse tijdgenoten toegelegd op de weergave van bijbelse verhalen. Terwijl zijn calvinistische kunstbroeders zich specialiseerden in landschappen, stillevens en genrestukken, maakten katholieke collega’s als Jan Steen weliswaar bijbelse historiestukken, maar beperkten zij zich daarbij tot de door de traditie gesanctioneerde thema’s. Rembrandt koos echter ook onderwerpen uit die buiten de overgeleverde canon vielen. Als hij wel een traditioneel thema koos, dan werkte hij dit vaak op geheel eigen wijze uit. Dit laatste is het geval bij de bijgaande tekening van de annunciatie uit 1635.
 

De annunciatie brengt Lucas 1:26-35 in beeld en is in de schilderkunst steeds een geliefd en vooraanstaand onderwerp geweest, daar het een belangrijk leerstuk van de kerk verbeeldt: de menswording van Christus. De aankondiging vindt soms buiten plaats, meestal echter binnen. De engel benadert Maria gewoonlijk van links. Op het moment dat Gabriël binnenkomt, zit Maria doorgaans de Bijbel te lezen, opengeslagen bij Jesaja. De engel benadert Maria vol eerbied, soms knielt hij voor haar. Soms maakt Maria een geschrokken afwerend gebaar, meestal neigt ook zij zich echter vol eerbied naar de engel. Een ander standaard element is de duif die op Maria neerdaalt langs een lichtstraal naar haar borst, soms ook echter naar haar oor want Christus is immers het Woord. In deze straal wordt ook wel eens een baby afgebeeld, al of niet met een kruis in zijn handjes. Zo wordt het moment van de conceptie verbeeld.
 
Laten we nu kijken hoe onze tekening dit moment weergeeft. Het moge duidelijk zijn dat van de traditionele weergave bij Rembrandt weinig over is. Zo komt de engel van rechts en is er geen duif. De tekening maakt op het eerste gezicht een nogal rommelige indruk met het nodige onduidelijke gekras. De ontmoeting van de engel en Maria is hier geen sereen verheven tafereel, maar eerder een chaotisch emotioneel schouwspel.
 
Gabriël, die gezien de snelheidsstreepjes achter hem vol vaart is komen aanvliegen, buigt zich vol zorg over Maria en kijkt haar bezorgd aan. Zijn linkervleugel steekt buiten beeld; het papier is te klein om zijn ontzagwekkende verschijning te bevatten. Maria is totaal overweldigd door zijn binnenkomst. Ze glijdt van haar stoel af, zoekt met haar linkerhand steun bij de linkerarm van de engel en grijpt met haar andere hand in het luchtledige. In alle commotie schuift het boek van haar schoot. Haar gezicht, vol schaduwstreepjes, is donker van emotie. Of is dit een verwijzing naar vers 35 van Lucas 1: ‘De heilige Geest zal over je komen en de kracht van de Allerhoogste zal je als een schaduw bedekken’? Of schaamt ze zich? Hoe zal dit moment voor Maria eigenlijk gevoeld hebben?
 
Maar er is nog iets anders aan de hand. Rembrandt heeft hier de in de 17e eeuw vaak toegepaste formule van de vrouw in gevaar gebruikt: het gezicht van opzij getekend, de vrouw in zittende houding (ook al glijdt ze hier op de grond). Deze formule gebruikte Rembrandt ook in werken als de badende Bathseba, de badende Diana en Susanna en de ouderlingen, allen vrouwen in gevaar door de dreigende overmeestering door een man. Maria is hier ook een vrouw in gevaar, maar nu vanwege de overschaduwing door de Allerhoogste, wat haar leven bovendien zal vervullen met lijden. Ziet u trouwens degene om wie ze zal lijden, de baby, midden onderin over de grond schieten?
 
Nog een paar details. Wat zien we midden in beeld, meestal een plaats van centrale betekenis? Opmerkelijk genoeg bevindt zich daar een lege plek, die sterk contrasteert met de chaotische kluwen van lijnen erboven die het mysterie verbeelden van wat er zich afspeelt op dit unieke moment. De lege plek heeft echter iets van een driehoek met de punt naar beneden. Zou deze staan voor de Drie-eenheid, de Vader, de Zoon en Geest die in de traditionele weergave van dit thema meestal ieder apart zijn afgebeeld? De Drie-eenheid die neerdaalt in haar schoot?
 
Ook de lege slof links vooraan is nog vermeldenswaard. Zo’n lege slof zinspeelt in de Nederlandse 17e-eeuwse kunst vaak op bedscènes, maar zou hier ook kunnen verwijzen naar Mozes die zijn schoenen uit moest trekken bij de brandende braambos. Want met recht staan we hier op heilige grond.
 
Zo zien we dat Rembrandt dit bekende thema van allerlei eigen accenten voorziet. De menselijkheid van Maria’s reactie bijvoorbeeld. Zij is hier geen ver boven ons uittorende heilige, maar door en door een mens van vlees en bloed. Of de majesteitelijke gestalte van de engel en de onbevattelijke grootsheid van wat hier gebeurt. Maar het allermooiste van deze tekening is misschien wel de grote zorg van de engel voor Maria, zijn naar haar toebuigende nabijheid en zijn vleugel die hij zegenend en vol ontferming over haar uitspreidt. Want ook al krijgen we onmogelijke opdrachten en zijn we mensen in gevaar, wie overnacht in de schaduw van de Ontzagwekkende, zal Hij zeker beschermen met zijn vleugels.
 
Rembrandt Harmensz. van Rijn (1606-1669): De aankoniging aan Maria, ca. 1635. Tekening met pen en inkt, 14,4 x 12,4 cm, Musée des Beaux-Arts et d'Archéologie de Besançon, Frankrijk.
 
ArtWay beeldmeditatie Kerst 2009