Goede Vrijdag en Pasen - Manessier

Alfred Manessier: Zeven litho’s over Pasen

In vorm gebrachte meditatie

door Christian Wittebroodt

In de jaren 1950-1960 is het succes van de abstracte kunst in de kerk opvallend groot. Sommigen zagen daarin dan ook de vernieuwing van de art sacré. De Franse kunstenaar Alfred Manessier (1911-1993) heeft hiertoe bijgedragen door aan te tonen dat de abstracte kunst een religieuze inhoud kan vertolken. Hijzelf kwam tot het geloof in 1943 na een retraite in het trappistenklooster van Soligny. Als bekeerling wilde hij dematerialiseren en dit leidde hem tot een non-figuratieve expressie waarbij religieuze symboliek als het kruis en de doornen evenwel formeel herkenbaar blijft.

De naam van Alfred Manessier is voor altijd verbonden met de kerk van Les Bréseux in de Jura. Daar werd immers in 1947-1950 in Frankrijk voor de eerste keer in een bestaande ruimte non-figuratief glas-in-lood aangebracht. Op vraag van Paulus VI werden de kartons van dit oeuvre overgebracht naar het Vaticaans Museum.

Alfred Manessier heeft baanbrekend werk geleverd door religieuze thema’s veeleer te evoceren dan figuratief voor te stellen. Hij weet de atmosfeer van Bijbelse thema’s te abstraheren en in een bodemloze put van kleuren en plastische structuur vorm te geven. Hij noemt zichzelf geen abstract kunstenaar maar wel een non-figuratieve kunstenaar. De kunsthistoricus Werner Haftmann schreef dat zijn abstractie ‘geen afbeelding, geen verzinnebeelding meer, maar een in vorm gebrachte meditatie is.’ De creaties van Alfred Manessier getuigen van wat hij met het hart heeft beleefd, het zijn geen imitaties van wat hij met de ogen heeft gezien.

De kunst van Alfred Manessier is niet fragmentarisch, maar afgewerkt. De opbouw verraadt zijn opleiding als architect. Hij hechtte veel belang aan zwart en werkte met felle kleurentegenstellingen. In 1948 maakt hij een cyclus van zeven litho’s in kleur die de naam Pâques draagt. Het zijn abstracte en meditatieve werken waarin slechts enkele symbolen zoals de doornenkroon, de lans, het bloed en de zon op een zinspelende manier aanwezig zijn. De cyclus vormt een eenheid: van Gethsemane naar het Paradijs, van de zwarte zon van Goede Vrijdag naar de felle oosterzon van Pasen. In het museum van Moderne Religieuze Kunst in de koepel van de Basiliek van Koekelberg (Brussel) kan je dit juweeltje ontdekken. Op grond van hun artistieke en religieuze waarde werd voor deze litho’s een aparte ruimte gemaakt.

De werken van Alfred Manessier getuigen dat het lijden geen eindpunt is. In tegenstelling tot veel van zijn tijdgenoten dringt Alfred Manessier door tot de hoopvolle kern van de verrijzenis die alle lijden bevrijdend maakt. In zijn politiek geëngageerde werken vond l’Otage (de Gijzelaar) van 1987 de meeste weerklank. Het doek is geïnspireerd door de gijzeling van de Franse journalist J.-P. Kaufmann in Libanon. Het werd een symbool voor alle slachtoffers van het terrorisme. Al wijst de titel van het doek naar de gebroken mens en al is het doek als een rouwbrief met zwarte verf omkaderd straalt ook hier het kruis een zachte, onverwoestbare hoop uit.

Zijn dochter Christine vertelde dat het Paasgeloof van haar vader de sleutel is om zijn religieuze kunst te vatten. Pasen valt samen met de lente of de hergeboorte van de aarde. Een moment van religieuze uitbundigheid vindt een weerklank in de ontwakende natuur. Dat is volgens Alfred Manessier het knooppunt van zijn schilderkunst. Voor hem zal het een overwinning zijn wanneer hij erin slaagt Pasen gelijktijdig als een spirituele blijdschap en als een pantheïstische wedergeboorte weer te geven.

*******

Afbeelding 1, 2, 3 en 5: Alfred Manessier: Sept Lithographies sur le Thème de Pâques, 1948, kleurenlitho’s, 31 x 24 cm. Moderne Religieuze Kunst Koekelberg (Brussel).

Afbeelding 4: Alfred Manessier: L'otage (de gijzelaar), 1987, kleurenlitho, 57.1 x 83.8 cm.

Alfred Manessier (1911-1993) was een niet-figuratieve Franse schilder, glas-in-loodkunstenaar en tapijtontwerper, die deel uitmaakte van de nieuwe Parijse School. Lees meer

Christian Wittebroodt (1939) is voormalig voorzitter van het Museum voor Moderne Religieuze Kunst (Basiliek, Koekelberg), auteur van diverse publicaties over kunst en religie, waaronder Christus in de Franse schilderkunst van de twintigste eeuw (2001) en Zoeken naar zin. Religieuze en spirituele kunst van 1900 tot nu (2020). Hij was curator van verschillende tentoonstellingen rond religieuze en spirituele kunst.

ArtWay beeldmeditatie 12 juni 2022