ArtWay

De veertigdagentijd herinnert mij eraan dat ik niet vast hoef te zitten in oude patronen van denken en handelen. Vernieuwing is mogelijk.

Kunstenaars

Martens, Renzo - BM - Grady van den Bosch

Renzo Martens: White Cube

Gerechtigheid door kunst?

door Grady van den Bosch

Gelukkig wie hongeren en dorsten naar gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden.
Mattheüs 5:6

Hoe ethisch is het om als blanke westerling een kunstproject te ontwikkelen in een dorpje in het binnenland van de Democratische Republiek Congo? Kun je zuivere bedoelingen hebben als kunstenaar wanneer je je eigen ideeën vormgeeft onder argeloze inheemsen? Waarom zeg je dat je de misdeelde bevolking wilt helpen? Misschien zijn de drijfveren oprecht, misschien ben je ook niet vies van een beetje roem. Renzo Martens gaat hierin als kunstenaar zijn geheel eigen weg. Hoe je ook tegen zijn maatschappelijk geëngageerde kunstprojecten in Congo aankijkt, het laat ons westerlingen op z’n minst wat ongemakkelijk op onze stoelen schuiven.

Martens toont aan dat Unilever als westerse multinational zijn arbeiders in Afrika uitbuit. Unilever betaalt hun een karig loontje, waar ze geen maand van kunnen eten. En tegelijk maakt Unilever goede sier met het sponsoren van in het oog lopende kunstexposities in Tate Modern in Londen. Daarmee is kunst ook schuldig, stelt Martens.

Hij vindt dat het anders moet: de geldstroom moet worden omgekeerd, naar Afrika toe. En zo bedacht hij verschillende kunstprojecten. Al voor hij in Tate Modern op Unilever stuitte kwam in 2008 zijn film Enjoy Poverty: Episode III uit. We zien daarin hoe Martens de arme bevolking van Congo aanmoedigt om het enige waar ze nog zeggenschap over hebben, hun armoede, te exploiteren. Zo gaf hij hun fotocamera’s om bijvoorbeeld ondervoede baby’s te fotograferen. Helaas had het Westen geen interesse in deze foto’s. Maar de film werd een succes, werd wereldwijd vertoond en Martens genereerde aandacht.

In 2010 richtte hij het IHA op, het Institute of Human Activities. Van daaruit realiseerde hij in 2017 in het Congolese dorpje Lusanga een museum. Het staat middenin de jungle, ontworpen door Rem Koolhaas. Analoog aan de modernistische westerse musea noemde hij het de White Cube (Witte kubus). De New York Times noemde het een van de interessantste projecten van 2017. En… er wordt geïnvesteerd door derden, miljoenen.

Martens richtte ook een collectief van lokale kunstenaars op, het CATPC (Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise). De lokale kunstenaars werken aan een in het oog springend project: zij maken expressieve sculpturen van klei, mensfiguren, soms zelfportretten. Deze sculpturen worden 3D gescand en er worden vervolgens afgietsels van gemaakt in chocolade. Een exportproduct van Congo. De chocoladesculpturen worden in westerse musea tentoongesteld en verkocht, zoals in het MOMA in New York. Ik zag ze zelf in het Van Abbe Museum in Eindhoven. Er is grote belangstelling voor, in 2018 waren er al zo’n 3000 verkocht.

Met de inkomsten uit de kunstprojecten kunnen de lokale mensen grond opkopen van de erfgenamen van Unilever, die het gebied als arme grond hebben achtergelaten, uitgeput door de eenzijdige begroeiing van de palmolieplantages. Door de nieuwe aanplant door de bevolking ontstaat er meer biodiversiteit. Martens kwam hiermee in de duurzame top 100 van dagblad Trouw.

In 2020 kwam de film White Cube uit, waarin de realisatie van bovenstaande projecten wordt getoond. Een open en soms ontroerende verbeelding. We zien hoe de lokale bevolking kracht ontleent aan de projecten en een zeker zelfbewustzijn. En ook hoe ze hun een stem geven om onrecht te verbeelden. Kunst geeft de mogelijkheid tot zelfexpressie en emancipatie.

Omdat Martens door deze projecten zelf ook een naam opbouwt in de kunstwereld, is de vraag hoe onbaatzuchtig zijn activiteiten zijn. Als ik aan zijn kant ga staan, zie ik een soort David die het opneemt tegen de Goliaths in de wereld, de westerse multinationals, met name Unilever. Dat roept sympathie op. Hij doet echt iets! Aan de andere kant kan het ook als een soort neokolonialisme worden gezien: hij weet het beter en slaat de maat. Maar hij rooft niet, hij geeft terug. En beklijft het? Zijn alle inspanningen voldoende verankerd in Congo, zodat ze kunnen doorgaan, ook zonder Martens?

Wat ik meeneem van zijn projecten is dat hij mij iets leert. Over de verhoudingen tussen het Westen en Afrika, over de relatie tussen rijkdom en armoede, over vuile kunst en eerlijke kunst. Misschien kunnen we van hem leren hoe het beter kan.

Jezus liep niet om de kwetsbare mensen heen, hij genas hen. Hij leerde ons om voor iedereen te zorgen, niet alleen de mensen met aanzien. Dat is ook de opdracht aan ons. Wat ga jij doen? Hoe wij de opdracht van gerechtigheid invullen is aan ieder van ons. Renzo Martens doet het op zijn manier. In White Cube zien we hoe hij daarmee mensen blij maakt.

*******

Renzo Martens: White Cube, 2020, film, 79 minuten.

Renzo Martens (1973) is een Nederlandse kunstenaar en filmmaker, die woont in Amsterdam en Kinshasa. Renzo Martens studeerde Politieke wetenschappen aan de universiteit van Nijmegen en beeldende kunst aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Gent en de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam. Nadien was hij in 2010 artist in residence aan het ISCP in New York. In 2013 was hij een van de 16 deelnemers aan het signature leadership program van Yale University. Momenteel werkt de kunstenaar aan een PhD in de kunsten aan de School of Arts in Gent. Hij gaf ook lezingen over kunst, economie en representatie aan University College London, London School of Economics, Yale University, Goldsmiths (University of London), Städelschule Frankfurt, HEAD Genève, HISK en KASK in Gent. Martens legt aan het begin van de film White Cube uit dat hij zijn hele leven heeft geprofiteerd van de armoede in o.a. Afrika en dat hij nu iets wil terugdoen. Omdat hij naar eigen zeggen “een beetje verstand heeft van kunst”, doet hij dat middels kunst. Net als Enjoy Poverty wordt de film over de hele wereld vertoond, o.a. op het IDFA.

Tijdelijke link naar de versie van de film White Cube in 2DOC van de VPRO: https://www.npostart.nl/2doc/16-11-2021/VPWON_1186573

Grady van den Bosch is master of education in arts. Vanuit haar eigen bedrijf Studio Grady Art & Art Education werkt ze als kunsteducator, muziekeducator en kunstenaar. Ze is actief in verschillende landelijke werkgroepen op het gebied van kunst en kerk en kunst en geloof. Grady is redacteur bij ArtWay.

ArtWay beeldmeditatie 23 januari 2022