Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik

Advent - Clementine Hunter

Clementine Hunter: De katoenpluk

“God plantte deze beelden in mijn hoofd.”

door James Romaine

De Afrikaans-Amerikaanse kunstenares Clementine Hunter leerde zichzelf schilderen. Ze stierf in 1988 toen ze 101 jaar oud was. Ze woonde bijna haar hele leven op de Melrose Plantation aan de Cane River in landelijk Louisiana. Hoewel ze pas als vijftiger begon met schilderen, heeft ze ca. tienduizend werken gemaakt.

Veel van haar schilderijen geven het leven en werken van zwarten in het voorindustriële zuiden van de Verenigde Staten weer. Ze zei: ‘Ik vertel verhalen door ze te schilderen … ik vertel dingen die mij en degenen die ik ken zijn overkomen. Mijn doeken vertellen hoe we werkten, speelden en baden.’ 

Hunter ging maar kort naar school en volgde ook geen schilderlessen. Ze zei: ‘Ik heb nooit leren lezen en schrijven, omdat ik niet naar school ging. Ik denk dat de goede Heer dat zo heeft gewild. In plaats van lezen en schrijven gaf hij mij de vaardigheid om te schilderen.’

Vanwege dit gebrek aan een academische opleiding zijn we misschien geneigd te denken dat haar werk naïef of primitief is, maar in werkelijkheid bezitten Hunters schilderijen een hoge conceptuele en visuele kwaliteit. Ze zijn uitzonderlijk in hun directheid van expressie, hun doeltreffende composities en hun feilloze gevoel voor kleur. Op De katoenpluk geeft Hunter de beweging van de werkers weer door dikke verf op te brengen met snelle penseelstreken.

Hunters schilderijen geven de werkelijkheid weer, maar toch maakte ze nooit gebruik van perspectief en ook zijn haar werken niet zo gemaakt dat ze van links naar rechts gelezen moeten worden. Haar aanpak wortelt ten dele in de traditie van het quilten. De door de quilt beïnvloede composities worden gekenmerkt door een ritmische herhaling van vormen of figuren, soms met kleine variaties.

Hunter was een diepgelovig christen en haar kunst was een uiting van haar relatie met God. In Doop in de Cane River bracht ze in beeld hoe de kerk en de christelijke rituelen het geestelijk leven van haar gemeenschap ondersteunden. Het witte gebouw met zijn prominente aanlegsteiger is de rooms-katholieke St. Augustine Kerk. Hunter ligt op de begraafplaats bij deze kerk begraven.

Dit doopschilderij laat ook iets zien van de relatie tussen Hunters geestelijk leven en haar besef van roeping. Zo vertelde ze een andere interviewer: ‘God plantte deze beelden in mijn hoofd en ik zette ze op het doek, zoals Hij wil dat ik doe.’ Door haar kunst als een geschenk van God te beschrijven, beweerde Hunter niet dat ze bovennatuurlijke visioenen kreeg. Ze gaf hiermee eerder woorden aan haar door God gegeven roeping als kunstenaar. Dit dooptafereel bevestigt het belang van het geloof in Hunters leven en in dat van haar gemeenschap.

Veel van Hunters werk ligt in het verlengde van een orale verteltraditie. Op de Geboorte van Christus met de maagd Maria en de wijzen laat ze het verhaal van de wijzen deel uitmaken van het verhaal en milieu van haar eigen leven.

Links leidt een engel een zwangere Maria naar een huis. Maria draagt een helderblauwe jurk. Hoewel blauw van oudsher gebruikt wordt voor afbeeldingen van Maria, kunnen we er alleen maar naar raden hoe Hunter, die vrijwel geen kunsthistorische kennis bezat, tot deze kleurkeuze kwam.

Boven het huis zien we een ster, die ook een kruis is. De ster is het geestelijke baken voor de drie wijzen, die van rechts komen. Als geschenken hebben de wijzen een cake, een doos chocola en een ananas bij zich! Hun eigentijdse kledij en hun ongebruikelijk geschenken laten zien hoe Hunter de Bijbel op creatieve wijze interpreteerde.

De vliegende engelen zien het allemaal gebeuren, afgebeeld met de kegelvormige kapsels die Hunters handelsmerk waren. De kunstenares legt uit: ‘Als jij zou rondvliegen in de lucht met al die wind, zou je haar ook in de war zijn.’ (Maar het haar van de engel naast Maria, waarschijnlijk de aartsengel Gabriël, valt op natuurlijke wijze over zijn schouders.)  

Deze opmerking lijkt te impliceren dat zij haar schilderijen als geheel en al naturalistisch beschouwde. Voor Hunter waren deze engelen en de bijbelverhalen geen verzinsels. Ze gaf ze weer zoals zij ze voor zich zag. Alsof ze persoonlijk getuige was geweest van de aankomst van de wijzen bij haar huis in Louisiana.

Hunters innovatieve weergave van bijbelverhalen werd gevoed door haar band met haar woonplaats. Ze sloeg meerdere malen de mogelijkheid om te reizen af, inclusief een uitnodiging door het Witte Huis. Ze was het tegenbeeld van de rusteloze zwerver. Omdat ze zo hield van haar eigen leefomgeving, stelde zij zich de bijbelverhalen voor als lokale gebeurtenissen.

Daar de originaliteit van Clementine Hunters schilderijen geestelijk gegrond waren in haar dagelijkse leven, vinden we in haar werk een naadloze harmonie tussen het heilige en het alledaagse. Haar onconventionele manier van uitbeelden kan ook verfrissend werken voor onze eigen verbeelding.

*******

Clementine Hunter: De katoenpluk (Picking Cotton), c. 1969, olieverf op hout, 45 x 60 cm.

Clementine Hunter: Doop in de Cane River (Baptizing in Cane River), 1974, olieverf op doek, 45 x 60 cm.

Clementine Hunter: Geboorte van Christus met de maagd Maria en de wijzen (Nativity Scene with Angels, Virgin Mary, and the Three Wise Men), olieverf op hout, 45 x 60 cm.

Clementine Hunter (Amerikaans, 1886-1988) verhuisde in 1900 met haar familie naar de Melrose Plantation aan de Cane River, vlakbij Natchitoches, Louisiana. Melrose ontwikkelde zich in korte tijd tot een toevluchtsoord voor kunstenaars en schrijvers, onder wie Alberta Kinsey, Francois Mignon en Lyle Saxon. Toen ze 54 was, werd Clementine Hunter door kunstenaars die op bezoek kwamen aangemoedigd om te gaan schilderen. Ze gebruikte overgebleven restjes verf en iedere mogelijke ondergrond – oude flessen, stukken karton en zelfs bruine papieren zakken. Haar werk bracht het leven op de plantage in beeld, van dagelijkse activiteiten tot speciale gelegenheden. Ze is een van de meest gewaardeerde folk kunstenaars uit Louisiana. Haar werk hangt in het Smithsonian in Washington, D.C., het Museum of American Folk Art in New York, het Dallas Museum of Fine Arts, de Oprah Winfrey Collection in Chicago en het New Orleans Museum of Art.

James Romaine is professor kunstgeschiedenis aan Lander University in Greenwood, SC, USA. Hij is mede-oprichter van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art (ASCHA). Hij publiceerde o.a. Beholding Christ and Christianity in African American Art (Penn State University Press, 2018) en een hoofdstuk in Kunst D.V. – (Neo)calvinistische perspectieven op esthetica, kunstgeschiedenis en kunsttheologie. Zijn video’s staan op YouTube onder de naam SeeingArtHistory.

ArtWay beeldmeditatie vierde zondag van Advent 2021