Kerst - Jannes Grootenhuis: Vreest niet

Jannes Grootenhuis: Vreest niet

Kerst geknipt

door Jan Peter Verhave

Wie een beetje handig is kan voor Kerst allerlei vormen knippen – een ster, een klok, een sparrenboom – om als persoonlijke groet rond te sturen. Maar er zijn ook papierknippers die we met recht knipkunstenaars kunnen noemen. Knipkunstenaars uit Nederland en daarbuiten hebben de afgelopen eeuwen vooral het eigenlijke kerstverhaal uitgebeeld. Ook eenvoudiger mensen konden echter talent hebben, ook al waren zij meestal ongeschoold in de kunst. Hun manier van weergeven was daardoor eenvoudiger en zelfs min of meer naïef. Zij maakten vaak gebruik van wit papier, waarin een voorstelling werd gesneden of geknipt. De omtrek stak dan af tegen een donkere achtergrond. Zwart (geverfd) papier werd voor silhouetten gebruikt en pas later ook voor decoratieve knipsels.

Bijbelse voorstellingen waren geliefd bij papierknippers. Rond 1860 maakte Jannes Grootenhuis, een kleermaker uit Overijssel, grote stukken, o.a. over de Intocht in Jeruzalem, het Pinksterfeest en de Bekering van Paulus, de Bruiloft te Cana, Laatsste (!) Avondmaal en de Maaltijd bij Lazarus en zijn zusters (Johannes 12). Ook beeldde hij Abrahams offer uit en Salomons Eerste Regt.

Heel karakteristiek voor het werk van Grootenhuis zijn de grote krullen aan weerszijden. En dan valt ook op dat, behalve de tekst en de afbeeldingen, alles symmetrisch is. Hij vouwde zijn grote stuk papier overlangs dubbel en om te voorkomen dat de twee delen gingen verschuiven, naaide hij ze vast. Daarna begon hij met de versiering die het hele stuk vult. Open gedeelten vermeed hij. Die vrees voor het lege is een algemeen verschijnsel in de kunst en grafiek en wordt ‘horror vacui’ genoemd. Pas daarna werden de teksten en de voorstellingen uitgeknipt.

Het knipwerk van Jannes dat hierboven is weergegeven stelt de aankondiging van de geboorte van het Christuskind voor en de aanbidding door de herders. De engelen zijn wat houterig vormgegeven en er blijken zelfs een paar engelen niet teruggekeerd naar de hemel, want ze zweven boven de stal.

Mij viel op dat de grote blijdschap ‘alle den volke wezen zal’. Dus ook voor ons, dacht ik even. Maar in de taal van de Statenvertaling is ‘den volke’ een enkelvoudige naamval. De Engel had het over héél het volk, dus de mensen rondom de herders.

De tekst van de Engel, ‘Vreest niet’, is in verschillende lettertypen en grootten uitgeknipt. Dat was gebruikelijk geworden in de 19de eeuw, ook bij gedrukte aanplakbiljetten en krantenadvertenties. Het alziend Oog (God de Vader) zendt zijn stralen op het uitbundig uitgewerkte woord Zaligmaker.

*******

Jannes Grootenhuis: Vreest niet, omstreeks 1860, wit papier, ongeveer 56 x 44 cm (afgaand op andere grote stukken). De verblijfplaats van dit kerstknipsel is onbekend. De knipper Wiecher Lever heeft het gezien en nageknipt. Deze kopie is nu in de collectie Scherenschnitt Museum te Vreden, over de grens bij Winterswijk.

Jannes Roelofsz Grootenhuis (1842-1925) werd geboren in Ommen en trouwde daar in 1868 met Jacobi Oort, dienstmeid, geboren in Avereest in 1843. Zij woonden twaalf jaar in Zwolle en verhuisden naar Almelo. Maar in de jaren daarna is hij te traceren in Zwolle, Hoogeveen, De Wijk, Meppel, Duitsland, Zutphen en Winterswijk. Zijn zwerftochten om de kost te verdienen, deed hij alleen; Jacobi bleef in Almelo, waar ze in 1907 overleed. Zij heeft tenminste veertien zwangerschappen doorgemaakt; slechts drie kinderen werden volwassen. De weduwnaar overleed in Wijhe, waar familie van hem woonde. Jannes begon met knippen op jonge leeftijd en heeft een grote productie gehad. Er zijn een twintigtal knipsels bekend. Sommige zijn zo groot als een krant. In zijn huwelijksknipsels beeldde hij vaak het beroep van de bruidegom af: ‘Timmermanswelvaren’ en ‘De bloeiende landbouw’. De gedateerde stukken vallen in de periode 1850-1875, dus voor en kort na zijn huwelijk; ze waren meest voor echtparen in Noordoost Overijssel (Lutten, Avereest, Gramsbergen, Hardenberg, Wierden, Almelo). Hij had in de streek een naam opgebouwd. Maar na die periode bleef er geen tijd over om te knippen. Jannes moest zijn gezin onderhouden als kleermaker; hij was vaak en lang van huis, van deur tot deur vragend of er nog iets te vermaken viel. Eens kreeg hij het aan de stok met een andere kleermaker, omdat die gemene opmerkingen had gemaakt over Jannes’ financiële positie. Jannes werd tot bloedens toe verwond en deed aangifte. De ander werd veroordeeld tot een boete van 15 gulden. Het was een moeitevol bestaan.

Jan Peter Verhave is geboren in 1942 en studeerde biologie aan de Vrije Universiteit. Hij promoveerde in Nijmegen op een vaccinatieonderzoek naar malaria. Hij werkte daarna een jaar in de VS sindsdien vervulde hij diverse taken als docent, onderzoeksbegeleider (Afrika) en kwaliteitsborger ziekenhuislaboratoria. Sinds 2005 is hij met pensioen. Geïnteresseerd in kerk- en werkgeschiedenis publiceerde hij Afgescheiden en wedergekeerd (2000), Jongbloed Heerenveen; The Moses of Malaria (2011) Erasmus Publ. Rotterdam; A Constant State of Emergency (2019) Van Raalte Press Holland Michigan. Hij deed samen met zijn vrouw onderzoek naar knipkunst. Ze publiceerden hierover vier boeken: 

* Joke en Jan Peter Verhave, Schaarkunst. Zutphen: Terra en Arnhem: Ned. Openluchtmuseum, 1983.

* Joke en Jan Peter Verhave, Jan de Prentenknipper, Zeeuwse volkskunst langs 's Heeren wegen. Goes: De Koperen Tuin, 1993.

* Joke en Jan Peter Verhave, Geknipt! Geschiedenis van de papierknipkunst in Nederland. Zutphen: Walburg Pers, 2008.

* Joke en Jan Peter Verhave, Onbekend en ontroerend erfgoed. Tijdsbeelden geknipt door anonieme kleinkunstenaars. Eigen uitgave, 2017.

Alleen het laatste boek is nog verkrijgbaar bij de auteur.

Lees nog een bespreking van een kerstknipkunstwerk uit de 19de eeuw, namelijk van Pieter van Haaren, lees hier

ArtWay beeldmeditatie 20 december 2020