Constable, John - BM - Nigel Halliday

John Constable: De hooiwagen

Wetenschappelijk en emotioneel, materieel en spiritueel

door Nigel Halliday

Wat is er in tijden van politieke en maatschappelijke beroering troostrijker en Engelser – afgezien van cream tea en warm bier – dan The Hay Wain van Constable? Het huis van Willy Lott, links op het schilderij, staat er nog steeds. De kar is net het riviertje ingedraaid. De jongen op de bok wijst vooruit. De man op de oever is geduldig aan het vissen, terwijl in de verte de oogst wordt binnengehaald. In die richting, van de draaiende wagen naar de landarbeiders in de zon en de horizon daarachter, maakt het doek een beweging van schaduw naar de blauwe hemel, van hier naar een hoopvolle maar niet onrealistische toekomst.

Toch verbergt het zo iconische beeld van rust en vrede een verrassend aantal schijnbare tegenstellingen. Misschien zorgt juist het evenwicht daartussen voor de uitstraling van troost en hoop.

Ten eerste werd dit serene tafereel ongemeen snel op het doek gezet voor de expositie van de Royal Academy in 1821. Constable luisterde naar het advies van zijn vriend Joseph Farington om even te wachten met zijn plannen voor een schilderij over de nieuwe Waterloobrug (dat pas tien jaar later werd voltooid) en nogmaals een landelijke idylle te schilderen. Daarmee kon hij munt slaan uit het succes van zijn Stratford Mill op de expositie van het jaar ervoor.

Ten tweede werd deze zeer gedetailleerde uitbeelding van het platteland van Suffolk vervaardigd in hartje Londen, op basis van schetsen die Constable in de loop van de afgelopen tien jaren had gemaakt (de hond liep al zeker sinds 1811 langs die oever!). Constable kijkt terug naar zijn idyllische jeugd en misschien laat het schilderij daarom zo gemakkelijk een nostalgische duiding toe.

Ten derde werd dit Engelse landschapstafereel geschilderd op een moment dat Constable op goede gronden vreesde dat dit soort landschap werd bedreigd. De armoede op het platteland, de onrust in de steden (nog geen twee jaar eerder had het bloedbad van ‘Peterloo’ onder de arbeiders van Manchester plaatsgevonden) en het hervormingsbeleid van de Whigs riepen bij Constable afschrikwekkende herinneringen aan de Franse Revolutie op, die zich diep verbonden wist met Koning en Kerk.

Maar vaak wordt er ook in John Constable zelf iets tegenstrijdigs gezien. Politiek gezien was hij conservatief en tegen de hervormingen die wortelden in de Verlichting. Maar schilderen deed hij op een revolutionaire manier die wel rechtstreeks aan de Verlichting ontsproot. Hij verwierp de knellende band van de traditie en schilderde met quasiwetenschappelijke precisie naar de natuur. Dat blijkt bijvoorbeeld uit zijn wolkenstudies. Precisie wordt ook gesuggereerd door de oorspronkelijke titel van dit werk: Landschap: middag, een halve eeuw voordat Monet het uur van de dag als titel gaf aan zijn schilderijen van hooimijten en de kathedraal van Rouen.

Maar dit tegenstrijdige in Constable wordt misschien soms toch overdreven. Want terwijl de Verlichting een wig dreef tussen rede en gevoel, tussen publieke waarheid en privé-opvatting, tussen materieel en spiritueel, hield Constable ze bijeen. Dat blijkt goed uit twee beroemde citaten van hem. In een brief aan zijn vriend John Fisher schreef hij dat ‘schilderen een ander woord voor voelen’ is; maar tien jaar later, in 1836, stelde hij in zijn lezingen voor het Royal Institute dat ‘schilderen een wetenschap is en dient te worden beoefend als een onderzoek naar de wetten der natuur. Waarom zou landschapschilderkunst dan niet mogen gelden als een tak van natuurfilosofie, waarbij schilderijen de experimenten zijn?’

De hooiwagen brengt wetenschappelijke waarneming en nostalgische emotie samen, realisme en idealisme. De precieze waarneming getuigt van liefde – het soort aandacht voor detail dat je hebt als je naar je geliefde kijkt. Toch is het de fijnzinnige maar vaste hand van een kunstenaar die hier de compositie ontwerpt en het tafereel van aanpassingen voorziet. De lange rechte lijn tussen grasland en bomen ligt precies op de gulden snede, net als de verticale lijn van de wijzende jongen op de hooiwagen naar de boom boven hem. Deze onopvallende ingrepen bezorgen het alledaagse landschap hetzelfde voorkomen van volmaaktheid als een interieur van Vermeer.

Heel belangrijk voor deze verbinding van het wetenschappelijke met het emotionele en van het materiële met het geestelijke is dat Constable als christen betekenis zag in de natuur. Een van de gevaren van de secularisatie werd al duidelijk in de dagen van Constable, namelijk dat de natuur haar betekenis verloor. Als er geen Schepper is, dan is er alleen maar stof. En als er alleen maar stof is, dan is er geen basis meer voor schoonheid. In het werk van zijn tijdgenoot Turner zien we dat schoonheid in het beste geval plaatsmaakt voor het sublieme, een ervaring van vrees en ontzag voor je eigen nietigheid.

Zoals blijkt uit de omvangrijke correspondentie met zijn kerkelijke vrienden ziet Constable de natuur als het werk van God. Bewondering en liefde voor de natuur vormen een gepaste respons op de schepping.

Nu we in veel delen van de wereld een lockdown beleven, vallen we maar al te gauw ten prooi aan comfort food. Constable biedt een variant met weinig calorieën. Er hangt een donkere wolk van veranderingen boven de wereld, sommige plotseling en hoogst onwelkom. En toch valt er altijd schoonheid te genieten in de alledaagse schepping om ons heen, die verwijst naar de Schepper in wie we vaste hoop vinden, voor nu en voor de toekomst.

*******

John Constable: The Hay Wain, 1821, olieverf op linnen; 130,5×185,5 cm. Londen, National Gallery.

John Constable (1776-1837) was een Engelse romantische schilder. Hij werd geboren in Suffolk en is vooral bekend door zijn schilderijen van Dedham Vale, het gebied rond zijn woonplaats dat nu bekend staat als ‘Constable Country’. ‘Ik zou mijn eigen omgeving het beste moeten schilderen,’ schreef hij in 1821 aan zijn vriend John Fisher, ‘schilderen is een ander woord voor voelen.’ Drie van zijn meest beroemde werken zijn Wivenhoe Park (1816), Dedham Vale (1802) en The Hay Wain. Zijn schilderijen behoren vandaag tot de meest geliefde en waardevolle Britse kunstwerken, hoewel Constable zelf financieel gezien nooit veel succes had. Hij ging pas tot het establishment behoren toen hij in 1828, 52 jaar oud, tot lid van de Royal Academy verkozen werd. Zijn werk kreeg een warm onthaal in Frankrijk, waar hij meer verkocht dan in zijn geboorteland en een inspiratie vormde voor de school van Barbizon.

Nigel Halliday is freelance leraar en schrijver op het terrein van de kunstgeschiedenis. Ook geeft hij bijbelonderricht in Hope Church in Greatham en Petersfield in Zuid-Engeland. www.nigelhalliday.org

ArtWay beeldmeditatie 3 januari 2021