Veertigdagentijd - De vrouwen rond Jezus

Karl Schmidt-Rottluff: Christus te midden van de vrouwen

Door dik en dun

door Sandra Bowden

Aan het begin van de 20ste eeuw waren kunstenaars en intellectuelen diep beïnvloed door het werk van Friedrich Nietzsche, een atheïstische filosoof die de traditionele waarden van het christendom verwierp en de notie aanhing dat God dood is. Maar toch maakten veel Duitse expressionisten prenten met bijbelse thema’s. Om uitdrukking te geven aan hun diepe weerstand tegen de gangbare kunst grepen ze terug op een medium dat deel uitmaakte van hun lange Duitse geschiedenis – de houtsnede. Ze oriënteerden zich verder op de primitieve Afrikaanse kunst en wisten het primitieve en eigentijdse met elkaar te verenigen. Deze invloed is direct zichtbaar in het bovenstaande werk van Schmidt-Rottluff, waarop de gezichten van de vrouwen Afrikaanse trekken hebben.

De kunstenaar beeldt Jezus niet af met zijn discipelen, maar omringt hem met vrouwen. Waarom vrouwen in plaats van de mannen die hem waren gevolgd en het dichtst bij hem stonden? Wie zijn deze vrouwen? Het is niet moeilijk om Jezus te identificeren vanwege de lichtstralen die van hem uitgaan en een mandorla om zijn torso vormen. Maar wie zijn de statige vrouwenfiguren die in Schmidt-Rottluffs houtsnede rond Jezus zijn gegroepeerd?

We kunnen er alleen maar naar gissen, maar er is een lijstje met mogelijke vrouwen samen te stellen op basis van Jezus’ ontmoetingen met vrouwen in de evangeliën. In de compositie is Jezus de centrale figuur. Iedere vrouw heeft haar eigen pose. Verschillende vrouwen maken een gebaar met hun hand en één buigt zich naar voren om Jezus beter te kunnen horen. Hun maskerachtige gezichten maken het moeilijk om hun gezichten te ‘lezen’, maar elke vrouw is aandachtig op Jezus gericht, als bij een ontmoeting of een diep gesprek. Jezus heeft eveneens een gestileerd maskerachtig gelaat en identificeert zich zo met hen.

Vrouwen speelden een prominente rol in Jezus’ leven. We nemen aan dat Maria, zijn moeder, die hem baarde en hem tot de voet van het kruis volgde, zich onder deze vrouwen bevindt. Johannes 4:1-3 vertelt ons dat Jezus gelijkheid voorstond en daarbij sociale taboes doorbrak, bijvoorbeeld dat Joden zich niet ophouden met Samaritanen. Jezus knoopte immers een gesprek aan met een Samaritaanse vrouw en vroeg haar water voor hem te putten. Volgens Lucas vergezelden meerdere vrouwen Jezus en zijn discipelen, enkele droegen bij met wat zij bezaten, waaronder Johanna en Susanna. Zeker zal ook Maria Magdalena zich onder deze vrouwen bevinden, die van zeven demonen was bevrijd en een trouwe volgelinge van haar Heiland werd. 

Wie is de vrouw aan de voeten van Jezus? Zou dit Maria kunnen zijn die aan Jezus’ voeten zat, met haar zuster Marta staand achter haar? Dit waren twee vrouwen bij wie Jezus troost en kracht vond. Wellicht is de vrouw erbij die betrapt werd op overspel of de vrouw die de zoom van zijn kleed aanraakte. Twee van de drie mensen die Jezus opwekte uit de dood waren vrouwen. Zo groeit de lijst vrouwen die Schmidt-Rottluff opgenomen zou kunnen hebben in de kring van hen die Jezus steunden.

Jezus kijkt ons aan. Misschien vraagt hij ons of we ook tot degenen behoren die naast hem willen staan.

*******

Karl Schmidt-Rottluff: Christus unter den Frauen (Christus te midden van de vrouwen), 1919, houtsnede, 15 ½ x 19 ¾ cm.

Karl Schmidt-Rottluff (1884 – 1976) gaat in 1905 architectuur studeren aan de Technische Hogeschool van Dresden. Het is tevens het jaar, waarin hij samen met Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel en Fritz Bleyl de kunstenaarsgroep Die Brücke opricht. Dankzij Schmidt-Rottluff wordt ook kunstenaar Emil Nolde lid van Die Brücke in 1906. Aanvankelijk schildert Schmidt-Rottluff in een aan het pointillisme verwante stijl, maar vanaf 1910, onder indruk gekomen van het fauvisme, gaat hij schilderen in grote ritmisch geordende vlakken en felle kleuren, waarbij hij in het gebruik van kleurcontrasten verder durft te gaan dan de andere leden van Die Brücke. Voor de Eerste Wereldoorlog schildert hij vooral landschappen en naakten. De vorm van deze naakten wordt door de kunstenaar mede geïnspireerd op houten beelden van Afrikaanse volksstammen. De figuren in zijn schilderijen krijgen door een continu proces van vereenvoudiging haast een kubistisch karakter. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vecht Schmidt-Rottluff als soldaat in Litouwen en Rusland. Door de oorlogservaring verandert de thematiek van zijn werk. Van 1916 tot 1919 maakt hij houtsneden met een religieus thema. Het werk van de kunstenaar ontwikkelt zich steeds meer in de richting van pure abstracte kunst. Het nationaalsocialistische regime van Hitler Duitsland maakt het de kunstenaar moeilijk en hij verkiest de eenzaamheid in een klein afgelegen plaatsje aan de Oostzee. In 1937 wordt zijn werk 'entartet' verklaard. Ruim 600 van zijn werken worden uit de Duitse musea verwijderd en in beslag genomen. Het wordt hem in 1941 zelfs verboden om nog langer te schilderen. Na de Tweede Wereldoorlog werkt hij van 1947 tot 1955 als docent aan de Kunsthogeschool van Berlijn. Halverwege de jaren zestig schenkt hij 74 van zijn werken aan de stad Berlijn. In 1967 wordt het Brücke Museum te Berlijn geopend, mede op initiatief van Schmidt-Rottluff.

Sandra Bowden is een schilder en graficus met meer dan 100 solotentoonstellingen. Ze is een hartstochtelijk verzamelaar van religieuze kunst en stelt met deze kunst tentoonstellingen samen. Sandra Bowden was lange tijd directeur van CIVA. Christus temidden van de vrouwen is een houtsnede die opgenomen is in een nieuwe tentoonstelling getiteld Was God Dead? Biblical Imagination in German Expressionist Prints. Deze tentoonstelling opent in januari 2019 bij het Calvin Instutute for Christian Worship in Grand Rapids, MI. Voor meer informatie, ga naar   www.sandrabowden.com en www.bowdencollections.com.

ArtWay beeldmeditatie 3 februari 2019