ArtWay

De veertigdagentijd herinnert mij eraan dat ik niet vast hoef te zitten in oude patronen van denken en handelen. Vernieuwing is mogelijk.

Kerk en kunst

Brazilië: St. Franciscuskerk, Belo Horizonte

Oscar Niemeyer:
 
de St. Franciscuskerk in Belo Horizonte, Brazilië
 
 
Gods hangaar
 
door Albert Hengelaar
 
Kent u een kerkgebouw dat 16 jaar moest wachten op inwijding, beelddrager is van de website van de wereld voetbalorganisatie FIFA, en het eerste nationale architectonische monument van zijn land is? Iedereen zal begrijpen dat we daarvoor in Brazilië moeten zijn en velen zullen meteen aan de architect Oscar Niemeyer denken.
 
 
Niemeyer is de architectonische beeldbepaler van Brazilië en trouwens ook van andere hoogstandjes (het VN hoofdgebouw in New York bijvoorbeeld). Betrekkelijk vroeg in zijn loopbaan wordt hij benaderd door de burgemeester van Belo Horizonte, Juscelino Kubitschek, om een complex te ontwerpen met niet alleen een kerk, maar ook een jachtclub, een dansgelegenheid en een pretpark. Een opdracht die bij menigeen verbazing zal oproepen, maar in Brazilië niet ongewoon is. Niemeyer mocht later een nog veel groter project doen toen Kubitchek inmiddels president van het land was en een compleet nieuwe hoofdstad, Brasilia, ging neerzetten.
 

Bij de kerk in Belo Horizonte liet Niemeyer zich inspireren door de Franse dichter en diplomaat Paul Chaudel die een kerk ‘Gods hangaar op aarde’ noemde. Niemeyer nam diverse bekende hangaarontwerpen als voorbeeld en gebruikte optimaal de nieuwe mogelijkheden van gewapend beton. Hij wilde ‘de monotonie van de hedendaagse architectuur uitdagen, veroorzaakt door de golf van verkeerd begrepen functionalisme en de dogma’s van vorm en functie die ingaan tegen de vrijheid van vorm mogelijk gemaakt door gewapend beton.’
 
 
Een uitdaging werd het, maar dan vooral voor de kerk. Volgens het weekblad Time noemde aartsbisschop Cabral van Belo Horizonte de kerk ‘de bunker van de duivel’. Het gebouw werd in 1943 afgewezen voor de eredienst en niet in gebruik genomen. Een latere burgemeester heeft overwogen om het af te breken. Niemeyers naam was echter al voorgoed gevestigd, daar hij in 1939 tijdens de wereldtentoonstelling in New York in avant-gardekringen het gesprek van de dag was geworden en diens burgemeester hem symbolisch de sleutels van de stad had overhandigd.
 
 
Het gebouw in organisch moderne stijl lijkt met zijn golvende sensuele lijnen de zwaartekracht te trotseren. Het patroon van ongelijke golven heeft iets van een wolk. De toren terzijde oogt als een fontein. De ingang aan de achterkant heeft uitzicht op het meer. De muur aan de wegkant is geheel bedekt met een mozaïek waarin taferelen worden afgebeeld uit het leven van Franciscus van Assisi, naar wie de kerk is vernoemd. De bestrating van het voorplein is een eenheid met de vloer van de kapel en ook de tuin is onder architectuur aangelegd.
 
Binnen heeft het hoofdgebouw aan de zijkanten lage beschilderde banken, een homogeen en verheven uitziend plafond, en een geheel met afbeeldingen bedekte preekstoel en achterwand.
 
 
Le Corbusier, die Niemeyer beïnvloedde en met hem samenwerkte (bij voorbeeld bij het VN gebouw in New York) typeert Niemeyer als volgt: ‘Hij is in staat het emotionalisme van de barok te verbinden met industriële en sobere materialen van gewapend beton.’ Niemeyer wordt daarin nadrukkelijk geholpen door beeldend kunstenaars. Candido Portinari schiep het mozaïek van St. Franciscus dat aan de buitenkant de gehele achterwand bedekt.
 
 
In 1959 was het zover. Gods hangaar hoefde niet meer als opbergschuur en radiostudio te worden gebruikt en werd plechtig ingewijd. Deze kleine kerk van nog geen 30 meter lang is vanaf dan beelddrager voor de hele regio. De vergelijking met de Sagrada Familia in Barcelona dringt zich op. Hier wordt het evangelie in woord en beeld overgedragen door het werk van een communistisch architect, die ook vandaag op 104-jarige leeftijd, vijf jaar na zijn tweede huwelijk, nog volop aan het werk is.
 
 
*******
 
Hier vindt u een informatief overzicht van Niemeyers werk en de invloeden erop: http://www.niemeyer.org.br/
 
Afbeeldingen 2, 3, 4 en 6 zijn van Leonardo Finotti, architectural photographer. www.leonardofinotti.com