ArtWay

De veertigdagentijd herinnert mij eraan dat ik niet vast hoef te zitten in oude patronen van denken en handelen. Vernieuwing is mogelijk.

Kuyper, kunst, kerkbouw

Kuyper, kunst, kerkbouw

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Na drie eeuwen stilte over kunst op het theologische gereformeerde erf – afgezien van catechismuspreken over het tweede gebod – was daar opeens Abraham Kuyper, wiens grote verdienste het was dat hij de kunst opnieuw op de kaart zette. De sobere kerken van zijn tijd hadden witgekalkte muren en het op de harde banken neerzittende kerkvolk was wereldmijdend en acultureel. Maar was dat altijd zo geweest? Of was dit een mystieke en piëtistische vertekening van de opstelling van Calvijn? Door terug te gaan naar het oorspronkelijke calvinisme wilde Kuyper laten zien dat de reformator wel degelijk positief stond ten opzichte van kunst en cultuur. Vervolgens wilde hij dit cultuurvriendelijke standpunt integreren in zijn nieuwe neocalvinistische denkwereld. Hij zette zich in om het grote vooroordeel de wereld uit te helpen dat calvinisme overal en altijd gelijk stond met cultuurarmoede.    

We kennen Kuyper niet zozeer als kunstkenner, maar oordelend naar de feiten was hij dat wel. De term ‘kunst ’omvatte voor hem trouwens alle kunstvormen, van poëzie tot beeldende kunst en muziek. Met muziek, dans en toneel had hij niet zoveel, maar als student in Leiden hield de jonge Kuyper zich naast theologie ook met letterkunde bezig. Ook als professor aan de door hemzelf opgerichte Vrije Universiteit in Amsterdam doceerde hij niet alleen theologie, maar ook letterkunde en esthetica. Het vak esthetica vond hij zelfs zo belangrijk dat het verplichte kost was voor theologiestudenten. Dat zou zelfs nu nog vooruitstrevend zijn. Bilderdijk was zijn grote held en zelf was hij als veelschrijver een meester in originele beeldspraak. Ook beeldende kunst had zijn belangstelling. Op zijn reizen bezocht hij de grote musea en hij correspondeerde met de impressionistische schilder Jozef Israëls. Ook publiceerde hij een boek met gravures van bijbelse taferelen van moderne schilders, waaronder Max Liebermann en Ilya Repin. Zijn ideeën over kunst legde hij het meest uitgebreid vast in twee publicaties: Het calvinisme en de kunst uit 1888 en in zijn Lectures on Calvinism (Stone Lectures) uit 1899.

 

Een samenhangend wereldbeeld

In een essay uit 1898 prees hij het grafmonument voor paus Pius VII uit 1831 van de hand van de IJslands-Deense kunstenaar Bertel Thorvaldsen, dat hij op een van zijn reizen in de Sint-Pieter in Rome had gezien.

Bertel Thorvaldsen, Grafmonument voor paus Pius VII, Sint-Pieter, Rome

Op dit monument is de paus gezeten in het centrum met aan weerskanten een allegorische vrouwenfiguur. De vrouw aan zijn rechterhand staat gekleed in een leeuwenhuid voor fortitudo of goddelijke kracht. Ze kijkt vol emotie en geloof omhoog, de armen gekruist over haar hart. De andere vrouw, geflankeerd door een uil en met boek of bijbel in de hand, staat voor sapientia of de goddelijke wijsheid. Ze kijkt nadenkend naar beneden. Waarom zou dit werk Kuyper zo getroffen hebben? Niet alleen omdat Thorvaldsen als luthers kunstenaar bijgedragen had aan dit roomse bolwerk, maar zeker ook omdat de twee vrouwen gevoel en verstand, geloof en kracht, wijsheid en het Woord en een gerichtheid op zowel de hemel als de aarde met elkaar verenigen. Ook in zijn eigen denken speelde de verbinding van al deze elementen een belangrijke rol.

In 1863 kwam Kuyper als jonge vrijzinnige dominee in Beesd terecht, waar hij onder de indruk kwam van een groep ontevreden kerkgangers. Ook al waren het eenvoudige dorpsbewoners en landarbeiders, ze hadden een brede bijbelkennis, een doorleefd geloof en een samenhangend wereldbeeld dat wortelde in Calvijns theologie. Dit leidde tot een belangrijke omkeer in Kuypers denken, die hem stuurde in de richting van een orthodox geloof en een geïntegreerde wereldbeschouwing van calvinistische signatuur. Hierin voegden al zijn kennis, overtuigingen en activiteiten zich samen tot een samenhangend geheel. De basis voor deze samenhang vormt het idee dat Christus de soevereine Heer is van alles en iedereen en dat zijn heerschappij de instandhouding van de wetmatigheden omvat die de Schepper voor elke levenssfeer heeft ingesteld – voor bijvoorbeeld de kerk, de staat, de godsdienst, de esthetische sfeer en de kunst. Iedere sfeer is onherleidbaar tot de andere, gehoorzaamt aan zijn eigen wetten en komt pas tot wasdom als hij zich onafhankelijk en in volle vrijheid kan ontplooien. Het unieke van Kuypers christelijke denkkader is dat de kunst er een onlosmakelijk deel van uitmaakt en het de esthetische sfeer bestempelt tot een onmisbaar element van het menselijk leven.

 

Antithese en algemene genade

Een tweede basiselement in Kuypers kunsttheologie is de trits schepping, zondeval, verlossing. Kunst maakt deel uit van Gods goede schepping, maar kan op verschillende manieren in de greep komen van de zonde (onzuiver, onwaar, als afgodsbeeld of propaganda enz.). Vervolgens kunnen misbruikte genres, stijlen en stijlmiddelen altijd weer ten goede aangewend worden. Calvijns reactie op het kwaad in de kunst werd gekenmerkt door voorzichtigheid: geen kunst in de kerk en alleen berijmde psalmen. Kuypers reactie kwam tot uiting in zijn idee van de antithese.

Zo keerde hij zich tegen het pantheïsme van de Tachtigers en tegen de overdaad aan fantasie en de subjectiviteit in de weergave van de werkelijkheid die de idealistische stroming binnen de esthetica van zijn tijd propageerde. Voor Kuyper waren de werkelijkheid en de schoonheid van de schepping een objectief gegeven. Hij zag als roeping voor de kunst om de schoonheid in de natuur en werkelijkheid weer te geven op een manier die deze schoonheid overtreft, waardoor kunstwerken vooruitwijzen naar de toekomstige heerlijkheid. Om, in Kuypers eigen woorden, ‘door het heimwee naar het verloren schoon tot de vooruitgenieting der komende heerlijkheid op te klimmen’. Dit kunstprogram heeft hij overigens nooit concreet uitgewerkt, omdat hij meende dat dit de taak was van de kunstenaars zelf. Ook de antithese werkte hij op het terrein van de kunst maar heel beperkt uit, want meest fundamenteel was hier voor hem een ander begrip: de ‘gemeene gratie’ of algemene genade. 

Kuyper maakte net als Calvijn onderscheid tussen de bijzondere en de algemene genade van God. De bijzondere genade heeft betrekking op de verlossing van de mens, de algemene op de instandhouding van de wereld na de zondeval voor zowel gelovigen als ongelovigen, zodat een eerbaar en rijk menselijk leven voor beide groepen mogelijk is. Calvijn zei in zijn commentaar bij Genesis 4:20 dat de vrije kunsten een gave van God zijn die hij zonder onderscheid schenkt aan alle mensen. Hij voegde daaraan toe: ‘Deze uitstraling van het Goddelijk licht greep naar de ervaring ons leert vaak juist het krachtigst plaats in ongelovige volken.’ Kuypers ideeën over kunst bouwen hierop voort, waardoor hij de kunst van de Grieken kon zien als een eerste hoogtepunt in de kunst, waarin de kennis en uitwerking van de natuurlijke wetten van de kunst floreerden. Dit verklaart ook waarom Kuyper zich heel open opstelde tegenover kunstuitingen uit alle tijden en uit alle hoeken van de aarde en niet op zoek was naar een specifiek christelijke kunst. Hij gaf dan ook op kunstgebied geen verdere uitwerking aan zijn idee over de invloed van wereldbeschouwingen op het menselijk doen en denken, zoals hij dat wel voor de wetenschap heeft gedaan.

 

Geen eigen stijl  

Het tweede hoogtepunt in de geschiedenis van de kunst was voor Kuyper de kunst van de renaissance, waarin zich een nieuwe kunst ontwikkelde op basis van de wedergeboorte van klassieke waarden. Centraal stond het idee dat de schoonheid in de kunst aan de alledaagse, materiële en zondige wereld dient te ontstijgen om daardoor iets weer te geven van een hogere en betere wereld. Het moge duidelijk zijn dat Kuyper voor zijn eigen denken over goede kunst op deze tijd teruggreep.

De kunst die opbloeide in de Nederlandse gouden eeuw vormde voor hem een derde hoogtepunt. Deze, meende hij, kon tot bloei komen door toedoen van Calvijn: ten eerste omdat hij de kunst bevrijdde uit de greep van de kerk en ten tweede omdat de kunst zich daardoor kon gaan richten op een breed scala aan nieuwe onderwerpen zoals het landschap, stilleven en portret. Het gewone leven van alledag werd opgewaardeerd tot een waardig onderwerp voor de kunst.

Kuyper benadrukte verder dat calvinistische kunst niet op zoek hoeft te gaan naar een eigen stijl. Dat is ook wat hij roemde in de visie van Calvijn en daarbij aansluitend in de kunst van de zeventiende eeuw. Toch is het de vraag of Kuyper hierin Calvijn wel helemaal rechtdeed, want je zou kunnen zeggen dat de berijmde psalmen qua muziek wel degelijk iets nieuws en eigens brachten, zelfs onder supervisie van de reformator zelf. De psalmmelodieën sloten zeker aan bij het idioom van die tijd, maar het gebruik van alleen noten van één en twee tellen ten behoeve van de benodigde waardigheid (poids et majesté) van de ritmische zang was echt helemaal nieuw. Daarbij moeten we bedenken dat men het onaardse gregoriaans gewend was, waardoor de revolutionaire calvinistische kerkzang zelfs werd vergeleken met dansmelodieën als de horlepiep. 

Wat betreft de beeldende kunst sloten de calvinistische kunstenaars van de zestiende en zeventiende eeuw wel aan bij de bestaande ontwikkelingen, afgezien van het verbod op kunst in de kerk en het afbeelden van God en heiligen. Calvijn was van mening dat een schilderij twee functies kon hebben: lering en vermaak. Nu is het interessante dat niet alleen de bijbelse voorstellingen van die tijd didactisch van opzet waren, maar ook de opkomende genres die gericht waren op de weergave van de dagelijkse werkelijkheid. Een landschap was nooit alleen maar een landschap en een stilleven niet slechts een stilleven. Via symbolische elementen bezaten deze werken steeds een diepere betekenislaag met een religieuze of morele boodschap. Voor zover ik heb kunnen achterhalen had Kuyper geen weet van dit symbolische gehalte van de zeventiende-eeuwse kunst en zag hij haar als een vorm van realisme.

Jan Victor: Abraham neemt afscheid van Lot en zijn familie

Als voorbeeld van de didactische lading van zeventiende-eeuwse werken een bijbels tafereel van de calvinistische kunstenaar Jan Victor getiteld Abraham neemt afscheid van Lot en zijn familie (1655-1665). Nadat er onenigheid was ontstaan tussen de herders van Abraham en die van Lot omdat er niet genoeg gras was voor beide kuddes, stelt Abraham hier aan Lot voor om uiteen te gaan. Lot mag kiezen welke kant hij op wil. ‘Het hele land ligt voor je open’, zegt de royale Abraham met een brede handzwaai. Lot, die ondanks het geruzie op de achtergrond rustig met zijn gezin aan de maaltijd zit (wat niet in de bijbeltekst staat), wijkt naar achteren, zijn hand op zijn buik. Zijn gezicht spreekt boekdelen. Zijn vrouw achter hem gniffelt om de dwaasheid van Abraham. Lot kiest het ‘beste’ deel en zal uitkomen in Sodom en Gomorra. De hond als toonbeeld van trouw staat aan Abrahams kant. Zo stelt dit werk de brede begerige weg tegenover de smalle vrijgevige weg als een waarschuwing voor de kijker.

 

Liturgie en kunst in de kerk

De Doleantie van 1886 en het samengaan in 1892 van de Nederduits Gereformeerde Kerken met een deel van de Christelijk Gereformeerden in de Gereformeerde Kerken in Nederland vroegen om een hernieuwde bezinning op de liturgie, kerkbouw en kerkinrichting. Als geestelijk leidsman van het nieuwe kerkgenootschap publiceerde Kuyper tussen 1897 en 1901 70 artikelen hierover in De Heraut, die aangevuld met nog 40 artikelen in 1911 samen het boek Onze Eeredienst vormden. Kuyper greep hierin terug op de liturgie zoals vastgelegd door de Dordtse Synode in 1618/19, wat betekende dat hij koos voor een uitgebreidere liturgie dan de preekgerichte eredienst die men gewend was. Ook stond hij een zekere vrijheid voor in de plaatselijke en wekelijkse uitwerking van deze orde van dienst.    

Kuyper zag de eredienst bovenal als een vergadering van gelovigen, die in onderlinge gemeenschap God willen ontmoeten en aanbidden en gesterkt en gesticht willen worden in hun geloof. ‘Dan’, zegt hij, ‘staat de oprechte gelovige een haast mystieke ervaring te wachten: hij zal de liefde voor zijn broeders in zijn hart voelen trillen, hij zal de wereldse dingen van zich afzetten en zijn ziel zal naar boven trekken.’ Dit vormde voor Kuyper het kloppende hart van de eredienst. Het is dan ook niet zo vreemd dat hij met waardering sprak over de Anglicaanse liturgie met zijn accent op eerbied en aanbidding, d.w.z. de traditionele Anglicaanse liturgie, niet de hoogliturgische versie van de Oxford Movement met zijn smells en bells. Uiterlijkheden als ‘knielen, geuren, Ave Maria’s en paternosters’ leidden volgens Kuyper alleen maar af van de innerlijke ontmoeting met God.

Een vergelijkbaar spanningsveld doet zich voor in Kuypers gedachten over kunst in de kerk, als hij zich enerzijds niet vijandig tegenover kunst in de kerk opstelt, maar anderzijds ook meent dat ‘het uitwendige schoon het inwendige schoon niet mag terugdringen’. Hij benadert kunst en het beeld dus met een zekere terughoudendheid, terwijl je zou denken dat ze voor hem als goede scheppingsgaven toch ook zouden kunnen bijdragen aan de inwendige Godsbeleving. Hoe dan ook, het was zeker een eerste grote stap vooruit dat Kuyper de deur opende voor kunst in de kerk in de vorm van gebrandschilderde ramen, muurschilderingen, beschilderde orgelpanelen en decoratieve elementen.

Wim Korteweg: De gelijkenis van de zaaier, Wilhelminakerk Dordrecht, 1898

 

Kerkbouw

Vanaf de Doleantie was er een grote behoefte aan nieuwe kerkgebouwen. In de 50 jaar die volgden werden er ca. 400 gereformeerde kerken gebouwd. Uitgaande van het idee van de eredienst als een vergadering van gelovigen, propageerde Kuyper de grondvorm van een halve cirkel of amfitheater, zodat men elkaar en de dominee goed kon zien. De preekstoel, en dus het Woord, nam een centrale positie in. De banken voor de notabelen bleven voortaan achterwege, want in de kerk komen alle gemeenteleden zonder onderscheid onder het Woord.  Kuyper liet conform zijn sferenleer de verdere uitwerking over aan de architecten. Zo ontstond er met de tijd een typisch gereformeerde kerkbouw van de hand van gereformeerde architecten als Tjeerd Kuipers, Egbert Reitsma en B.T. Boeyinga. Aanvankelijk sloten zij aan bij de neostijlen van die tijd, wat later vooral bij de Amsterdamse School. Met name de Wilhelminakerk in Dordrecht is een schoolvoorbeeld van Kuypers opvattingen. In deze kerk is ook het hierboven afgebeelde raam over de gelijkenis van de zaaier te vinden.

Dat een gereformeerd kerklidmaatschap niet per se een vereiste was voor de architecten, maakt de bouwgeschiedenis van de Keizersgrachtkerk in Amsterdam duidelijk. Op aandringen van Kuyper – die optrad als voorzitter van de bouwcommissie – werden ook niet-gereformeerde architecten voor een besloten prijsvraag uitgenodigd, onder wie A. van Gendt en G.B. Salm. Het ontwerp van Salm kwam uiteindelijk als beste uit de bus. Hij verrijkte de grachtengordel met een elegante neo-renaissancistische gereformeerde kathedraal. Grappig detail is dat Kuyper opklapbare banken uit Amerika liet bestellen vanwege hun geschiktheid bij uitstek ‘om eerbiedig neer te zitten’. 

 

Keizersgrachtkerk Amsterdam

 

Invloed

Als we kijken naar de invloed die Kuypers ideeën over kunst hebben gehad, dan moeten we vaststellen dat die afgezien van de kerkbouw en de kunst in de kerk nauwelijks kunstzinnige activiteit buiten de kerk in gang hebben gezet. Het is ook moeilijk in te denken dat zijn voorliefde voor de weergave van een geïdealiseerde schoonheid enige kans van slagen had kunnen hebben in het kunstklimaat van de twintigste eeuw.

Wat van meer invloed is gebleken zijn Kuypers theologische en theoretische ideeën over kunst. De filosoof Herman Dooyeweerd werkte bijvoorbeeld de sferenleer en de esthetische sfeer verder uit en de kunsthistoricus Hans Rookmaaker de samenhang van wereldbeschouwingen met kunstuitingen. De estheticus Calvin Seerveld sloot aan bij Kuypers visie op het belang van een kunstsfeer die zich in vrijheid kan ontplooien en op de onmisbaarheid van de esthetische kant van het menselijk leven.

Dit betekende echter nog niet dat het protestantse milieu in het algemeen warmliep voor kunst en schoonheid, maar wel zette Kuypers positieve en open visie op kunst en cultuur iets in gang wat in de twintigste eeuw met horten en stoten doorwerkte. Een ook nu nog wint de aandacht voor kunst binnen de gereformeerde wereld langzaam maar zeker steeds meer terrein.

**

Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay. Zij studeerde musicologie aan de Universiteit van Amsterdam, aangevuld met de bijvakken kunstgeschiedenis, liturgiek en filosofie aan de Vrije Universiteit. Ze werkte daarna als freelanceredacteur, vertaler, onderzoeker en schrijver. Zij redigeerde de Complete Works van haar vader, kunsthistoricus Hans Rookmaaker, leverde bijdrages aan boeken en schreef artikelen over klassieke muziek, popmuziek, liturgie en beeldende kunst. Zij redigeerde een boek met beeldmeditaties voor de veertigdagentijd, Jezus voor ogen (2012), was medeauteur van het Handboek voor kunst in de kerk (2015) en mederedacteur van Kunst D.V. (Neo)calvinistische perspectieven op esthetica, kunstgeschiedenis en kunsttheologie (2020). In 2019 was zij co-curator van ‘Art Stations of the Cross’ in Amsterdam. Zij woont in Langbroek.


Meer:

28 maart 2024 / Rouault, Chagall, Arcabas en Jacques Maritain
Maritain, de intimus van kunstenaars en filosofen: ‘Is er geen mens, dan is er geen kunstenaar; door de mens te verzwelgen heeft de kunst zichzelf verwoest.’
Lees meer...


28 februari 2024 / Hoe kunst werkt
door Hilary Brand en Adrienne Dengerink Chaplin
 
Volgens Calvin Seerveld is allusivity het kenmerk bij uitstek van kunst. Het woordenboek omschrijft dit als een indirecte manier van verwijzen.
Lees meer...


01 februari 2024 / Geometrie in de christelijke kunst

Geometrische verschijningsvormen doen ons meer begrijpen van een God, wiens ontwerp voor het heelal doortrokken is van subtiele onderliggende getalsverhoudingen.

Lees meer...


13 oktober 2023 / Peter Howson – De uitputtingsslag

door Willem de Vink

Wie in de wereld van Peter Howson duikt, wordt door elkaar geschud, overweldigd en murw gebeukt door een bombardement aan gewelddadige beelden.

Lees meer...


07 augustus 2023 / De kerk: partner in onze culturele ontwikkeling

door Grady van den Bosch

Op welke manier kan de kerk partner zijn in de culturele ontwikkeling van de Nederlander van nu?

Lees meer...


12 juni 2023 / De Heilige Driehoek Biënnale in Oosterhout

TENTOONSTELLING: GELO0F

De Heilige Driehoek Biënnale in Oosterhout, 3 juni t/m 16 juli 2023

door Wessel Stoker

Lees meer...


28 april 2023 / Jan Pieter Gootjes: KNOWN

veertig jaren tijd,
een dorstige druppel op eeuwig
doortocht.
vandaar en waarnaartoe
verlangen naar rust.

Lees meer...


10 april 2023 / Jan Pieter Gootjes: KNOWN

veertig jaren tijd,
een dorstige druppel op eeuwig
doortocht.
vandaar en waarnaartoe
verlangen naar rust.

Lees meer...


16 februari 2023 / Littekens. Bij Garden of Scars van Ibrahim Mahama

door Klaas Holwerda

Het is ronduit schokkend geconfronteerd te worden met de omvang van de Nederlandse rol in het slavernijverleden.

Lees meer...


06 januari 2023 / Nigel Halliday: Het abstract expressionisme

Zou een kind dit ook kunnen maken? De schilders zelf namen hun werk heel serieus en gebruikten het om antwoorden te vinden op hun diepste vragen.

Lees meer...


01 december 2022 / ArtWay nieuwsbrief 2022

Nieuwsbrief 

en 

Boekenlijst 2022

Lees meer...


06 september 2022 / Juliaan Lampens: Bedevaartskapel van Kerselare

door Koenraad De Wolf

Te midden van een zee van banale architectuur pleitte architect Lampens zijn hele leven voor een eerlijke en degelijke bouwkunst.

Lees meer...


04 augustus 2022 / Woord in beeld in het werk van Roel Herfst

'Je moet ervoor zorgen dat de eerste reactie van de beschouwer niet het lezen van de tekst is, maar het geboeid zijn door de visuele ervaring van de totaliteit.'

Lees meer...


01 juni 2022 / Magdalena Abakanowicz: The Unrecognised

In het Citadelpark in Poznan waar in 1945 Duitse en Russische soldaten een nietsontziende strijd hebben gevoerd, staan in de groene vlakte 112 verroeste sculpturen. 

Lees meer...


21 april 2022 / De kerk: partner in onze culturele ontwikkeling

door Grady van den Bosch

Op welke manier kan de kerk partner zijn in de culturele ontwikkeling van de Nederlander van nu?

Lees meer...


08 april 2022 / Kruisweg van Pierre Servat

'Het hele lijdensverhaal laat ik afspelen in onze tijd. Een tijd die voor miljoenen mensen een lijdensweg op aarde is. Vele onschuldige mensen worden steeds opnieuw vermoord, gemarteld, gestenigd, de handen afgerukt.'

Lees meer...


16 maart 2022 / De Bijbel is niet veilig

door Ned Bustard

De Bijbel is een boek over gewone mensen die naast geestelijk ook hebzuchtig, berooid, haatdragend, seksueel en egoïstisch zijn.

Lees meer...


22 februari 2022 / Barmhartigheid in de kunst

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Hier wordt de barmhartigheid gevierd, ook als die gepaard gaat met offervaardigheid en lijden.

Lees meer...


07 januari 2022 / Kuyper, kunst, kerkbouw

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Het was Abraham Kuypers grote verdienste dat hij de kunst opnieuw op de gereformeerde kaart zette.

Lees meer...


09 december 2021 / Nieuwsbrief en boekenlijst 2021

Over het voortbestaan van ArtWay

Vanaf Pasen 2022 – precies twaalf jaar na de start van ArtWay – verschijnt de beeldmeditatie niet langer wekelijks, maar maandelijks.

Lees meer...


03 november 2021 / Joseph Beuys: Een spirituele en Duitse kunstenaar

door Wessel Stoker

Beuys ontwerpt met behulp van redevoeringen, interviews, Aktionen, vitrines en environments een nieuwe maatschappijorde als een Gesamtkunstwerk.

Lees meer...


06 oktober 2021 / Spel van Licht

Door

Ingrid de Zwart, predikant 

en

Mayke van Veldhuizen, choreograaf en danser

Lees meer...


24 augustus 2021 / Maria Magdalena – Kroongetuige, Zondaar, Feminist

Een boekbespreking door Wilma Wagenaar

De kunstwerken zeggen meer over de tijd waarin zij gemaakt zijn dan over Maria Magdalena zelf.

Lees meer...


27 juli 2021 / De bijna honderdjarige Jentsje Popma

door Jan Henk Hamoen

Glaskunst als geloofsbelijdenis. De bijna honderdjarige Jentsje Popma: schilder, beeldhouwer, glazenier

Lees meer...


30 juni 2021 / De zee van God die in de vensters staat

door Marco Batenburg

Ik wil onderzoeken welke betekenis beschilderde glasvensters in een kerkgebouw hebben. 

Lees meer...


13 mei 2021 / Ineke Ruiter: Tekentaal en rouw

Het maakt niet uit waar je geboren wordt, een kind gaat tekenen en maakt duidelijk wat hij of zij nodig heeft.

Lees meer...


21 april 2021 / De kerk: partner in onze culturele ontwikkeling

door Grady van den Bosch

Op welke manier kan de kerk partner zijn in de culturele ontwikkeling van de Nederlander van nu?

Lees meer...


23 maart 2021 / Vijftig jaar kunsttheologie: 1970 tot heden

door Victoria Emily Jones

Er is in de afgelopen halve eeuw, vooral in de laatste twintig jaar, enorme voor­uit­gang ge­boekt op het terrein van de kunsttheologie.

Lees meer...


10 februari 2021 / Leendert Houtekamer, beeldhouwer (1956-2020)

door Adri Geelhoed

Er is een grote schoonheid in dit beeld van monumentale rust en diepe droefheid. Het beeld is niet alleen buitenkant, materie, het toont ook geest. 

Lees meer...


08 januari 2021 / Cornelis Rijnsdorp

door K. van der Zwaag

Anne Schipper ontrukte Rijnsdorp aan de vergetelheid door twee boeiende proefschriften aan hem te wijden.

Lees meer...


11 december 2020 / Kerstnieuwsbrief 2020

Wat het Artway-platform zo mooi maakt is het wereldwijde bereik; dankzij onze meertaligheid. In alle landen van de aarde zijn er ArtWay-bezoekers.

Lees meer...


27 oktober 2020 / Kunst in de kerk: een pastorale kans

door Mark Delrue

Drie vragen over de relatie tussen kunst en geloof: zijn kunst en Kerk bondgenoten, plaatsvervangers of elkaars tegenstrevers? 

Lees meer...


18 september 2020 / BOEKBESPREKING KUNST D.V.

door Gertjan Schutte

Kunst wordt te vaak nog gezien als een optie die ook weer overbodig is, in plaats van een onmisbaar onderdeel van het leven. 

Lees meer...


17 augustus 2020 / BOEKBESPREKING

Hoe andere culturen de Bijbel zien

Christian Weber, Wie andere Kulturen die Bibel sehen. Ein Praxisbuch mit 70 Kunstwerken aus 33 Ländern.

Lees meer...


17 juli 2020 / Neocalvinisme en kunst IV

Lambert Zuidervaart: de betekenis van een kunstwerk is geen neutraal feit maar een meer of minder waardevolle bijdrage aan het floreren van mensen in de samenleving.

Lees meer...


12 juni 2020 / Neocalvinisme en kunst III

Calvijn en kunst: zuivere visie of blinde vlek?

door Adrienne Dengerink Chaplin

Lees meer...


14 mei 2020 / Neocalvinisme en kunst II

Hans Rookmaaker: De vrijheid van de kunstenaar

De Here spreekt ons aan als mondige mensen, die in vrijheid aan het werk kunnen en mogen gaan.

Lees meer...


17 april 2020 / Neocalvinisme en kunst I

Interview (1992) door Pieter van Kampen met Calvin Seerveld, emeritus hoogleraar in de esthetica.

Dit is de eerste blog in een serie over neocalvinisme en kunst

Lees meer...


25 maart 2020 / De Pietà

door Grady van den Bosch

De Pietà is intiem en tijdloos. Het is een close-up van de relatie tussen de moeder en haar dode kind, in oorsprong Maria en Jezus.

Lees meer...


22 februari 2020 / De mythe over de kunstenaar

Onze cultuur is doortrokken van ideeën over kunstenaars. En dat roept de vraag op: wat voor invloed hebben die ideeën op ons handelen en leven als kunstenaar?

Lees meer...


15 februari 2020 / Tussen figuratief, decoratief en abstract

Na de Tweede Wereldoorlog pakten kunstenaars vrijwel allemaal hun figuratieve stijl op van voor 1940. Maar de nieuwe abstracte kunst drong op. Wat betekende dit voor de kerkelijke kunst? 

Lees meer...


07 december 2019 / ArtWay Nieuwsbrief 2019

Steun ArtWay en ontvang het boek Kunst D.V. over calvinisme, neocalvinisme en kunst.

Lees meer...


16 november 2019 / Laagvliegers, God en het alledaagse

door Ignace Schretlen

Misschien heeft Hij mij geleerd dat niets in het alledaagse vanzelfsprekend is.

Lees meer...


23 september 2019 / Thijs Buit, schilder

Arie Slob: 'Ik durf wel te stellen dat Thijs Buit in kringen van gereformeerde calvinisten baanbrekend werk heeft verricht.' 

Lees meer...


04 september 2019 / Adhémar Vandroemme: De lijdende Christus

door Koos van Noppen

Ik kan deze beeltenis niet los zien van de context. In dit West-Vlaamse stadje en de ommelanden telt men de doden van de Eerste Wereldoorlog bij tienduizenden. 

Lees meer...


31 juli 2019 / De Biblebelt in het Catharijneconvent

door Ineke de Jong

De werken van de hedendaagse refokunstenaars vormen wat mij betreft het hart van de tentoonstelling. Zij vertalen de refobelevingswereld in beelden.

Lees meer...


02 juli 2019 / QR-code van Paul Boer bij de Fundatie

Door deze unieke grafische afdruk te scannen wordt het kunstwerk zichtbaar. De code dient namelijk als een poort naar zijn kunstwerk, terwijl het kunstwerk op zijn beurt ook een poort is.

Lees meer...


08 juni 2019 / Moderne kunst met christelijke thematiek

Wessel Stoker over zijn nieuwe boek

Kunst met christelijke thema’s staat ten dienste van de spiritualiteit van mensen binnen en buiten de kerk. 

Lees meer...


29 mei 2019 / Moderne kunst met christelijke thema’s

Wessel Stoker over zijn nieuwe boek

Kunst met christelijke thema’s staat ten dienste van de spiritualiteit van mensen binnen en buiten de kerk. 

Lees meer...


03 mei 2019 / Kunst als onderdeel van de theologiestudie

Niet alleen christelijke kunst is voor de theologieopleiding belangrijk. Ook wereldse kunst is belangrijk omdat je je als theoloog altijd verhoudt tot de samenleving waarin je je bevindt.

Lees meer...


27 april 2019 / Het beeld na de beeldenstorm

door Jacolien Wubs

Er is zoiets als een vroege protestantse beeldcultuur. Na de Beeldenstorm en Reformatie werd gezocht naar nieuwe manieren om de kerkruimte in te richten en te verfraaien.

Lees meer...


13 maart 2019 / Art Stations of the Cross

Eigentijdse KUNSTPELGRIMAGE in Amsterdam 6 maart - 22 april

Wij hopen dat u als een pelgrim op pad wilt gaan, op zoek naar medemenselijkheid en compassie, op zoek naar meer, naar meer liefde en meer God.  

Lees meer...


08 januari 2019 / Werk, Bid & Bewonder

De Mythe Voorbij: Over kunst en calvinisme in het Dordrechts Museum

door Lieke Wijnia

Lees meer...


01 december 2018 / ArtWay nieuwsbrief

ArtWay heeft bijzondere plannen voor 2019!

Na Londen, Washington en New York is nu Amsterdam in beeld voor een toonaangevende kunsttentoonstelling met de titel Art Stations of the Cross.

Lees meer...


11 oktober 2018 / The Turn Club

door Grady van den Bosch

Het is bijzonder inspirerend om kunstenaars van allerlei slag te ontmoeten, die net als jij idealen hebben voor een betere samenleving.

Lees meer...


13 september 2018 / Kunstenaarsechtpaar Berry en Janny Brugman

door Jan van der Kolk

Om goed te kunnen werken, wilden ze met rust gelaten worden. Het gevoel van onafhankelijkheid gaf hun rust en vrijheid. 

Lees meer...


09 augustus 2018 / Portret Florence de Werquignoeul

door Koenraad De Wolf

Dit portret vertelt het (vergeten) verhaal van de Contrareformatie en de heropbloei van het kloosterleven in de Zuidelijk Nederlanden.

Lees meer...


13 juli 2018 / Neo Rauch in Zwolle

door Marieke Herweijer

Juist door de confrontatie met de absurdistische kant van het leven intrigeert het werk van Neo Rauch.

Lees meer...


17 mei 2018 / Toespraak van Herwi Rikhof

bij de presentatie van zijn nieuwe boek over de Cenakelkerk van de Heilig Landstichting

‘Ik heb deze kerk leren waarderen als een echte kerk.’ 

Lees meer...


23 april 2018 / Lodewijk Schelfhout. Nederlands eerste kubist

door Lisette Almering-Strik

Het is lastig om Lodewijk Schelfhout te plaatsen binnen de Nederlandse kunsthistorie. 

Lees meer...


04 april 2018 / Blog van Rikko Voorberg

Blog over de kunst van het oefenen

'Nou,' zei hij, 'ga maar doen wat jij moet doen, daar valt vanzelf een vorm omheen.'

Lees meer...


15 maart 2018 / Bijbelse vrouwen als aartsmoeders

door Wim Eikelboom

De Zwolse beeldhouwer Thijs Kwakernaak maakte tien houten beelden van vrouwen uit de Bijbel. Stuk voor stuk beelden met een sterk karakter.

Lees meer...


23 februari 2018 / Creativiteit en kijken met het hart

door Gottfrid van Eck

Als we volwassen worden, zullen we hopelijk ontvankelijk blijven voor het wonder van het leven en ruimte blijven scheppen voor het niet-zichtbare. 

Lees meer...


30 januari 2018 / Adri Geelhoed over liturgische kleden

Liturgische kleden geven kleur aan het kerkelijk jaar en herinneren de kerkganger daaraan, net zoals de gezangen die gezongen worden. 

Lees meer...


01 januari 2018 / Recensie Oog in Oog van Kick Bras

door Marieke Herweijer

Kick Bras schrijft over meditatie, spiritualiteit en mystiek. In dit boek focust hij op de christelijke mystiek en hoe die terugkomt in de beeldende kunst. 

Lees meer...


06 december 2017 / ArtWay Nieuwsbrief December 2017

Wim Eikelboom, voorzitter van ArtWay, praat u bij over het reilen en zeilen van ArtWay in het afgelopen jaar.

Lees meer...


14 november 2017 / Nieuwe maatschappelijke spiritualiteit in de kerk

Zoals in andere steden krijgt ook in Zwolle het kerkgebouw een andere betekenis. De oude kerk in het centrum is hier omgedoopt tot ‘Het Academiehuis, de Grote Kerk Zwolle’.

Lees meer...


24 oktober 2017 / René van Tol over film Opstanding van het lichaam

De kunst van nu neigt naar het conceptuele. Deze neiging heeft tot gevolg dat de kunstenaars steeds meer het weerbarstige van de fysieke werkelijkheid gaan mijden. 

Lees meer...


04 oktober 2017 / Een beeldroman van Liesbeth Labeur

Dit boek laat de verwarring en de geloofsvragen zien van een slachtoffer van incest in een reformatorisch milieu, die het geheim van misbruik met zich meedraagt.

Lees meer...


08 september 2017 / Janpeter Muilwijk over Om Mattia en zelfdoding

Dood. Deze tentoonstelling is er om Mattia, Julia Mattia. Haar naam betekent Jeugdig, Geschenk van God. Zij stierf op 1 oktober 2015 door zelfdoding na een intens leven van begaafdheid, liefde en ziekte. 

Lees meer...


23 augustus 2017 / Het goede, het ware en het schone

Goedheid, waarheid en schoonheid behoren tot Gods esthetische normen. Een christelijke benadering van kunst staat dus tegenover de postmoderne aanname dat er geen absolute waarden zijn.

Lees meer...


04 juli 2017 / Fons Litjens: Een halve kerk voor Halfweg

Wie nu de kerk van Halfweg binnenkomt wordt overdonderd door een achterwand, die het zonlicht filtert en de ruimte vult met een warm en geel licht. Het hele raam is gevuld met mensen.

Lees meer...


24 juni 2017 / Heilige beelden en gehoorzame ogen

Stil worden bij een beeld van Christus herinnert mij eraan wiens beelddrager ik ben. Dit neem ik mee gedurende de dag als andere beelden mij iets anders proberen te vertellen.

Lees meer...


02 juni 2017 / Pelgrimeren in Groningen

Onlangs is de Stichting Pelgrimeren In Groningen van start gegaan met 2300 km pelgrimsroutes in de provincie Groningen. Alle middeleeuwse kerken en oude kloosterterreinen zijn in de routes opgenomen.

Lees meer...


04 april 2017 / MMC Schobbe in de W. de Zwijgerkerk, Amsterdam

Kunst in dienst van de kerk, de kerk in dienst van de kunst

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Lees meer...


07 maart 2017 / Maatschappelijk betrokken kunst

Een discussieopener door Adrienne Dengerink Chaplin

Sommige kunstenaars hebben vanwege hun groeiende ontevredenheid met de kunstwereld de overstap gemaakt naar de geëngageerde kunst. 

Lees meer...


01 februari 2017 / De zeven werken van barmhartigheid

Het jaar van barmhartigheid is alweer voorbij, maar het is en blijft een belangrijk thema. Hoe dachten onze middeleeuwse voorouders hierover? Dit veelluik van de Meester van Alkmaar laat het ons zien.

Lees meer...


03 januari 2017 / Aniko Ouweneel over christelijke kunst

De kunstenaar daagt ons uit en moedigt ons aan om te zoeken naar de bron van onze adem, van wat ons leven de moeite waard maakt en van ons verlangen naar een verlossende harmonie.

Lees meer...


09 december 2016 / Nieuwsbrief ArtWay december 2016

Like an imitation of a good thing past, these days of darkness surely will not last. Jesus was here and he is coming again, to lead us to the festival of friends.

Lees meer...


01 november 2016 / Ally Gordon over religie in de hedendaagse kunst

Laten we een wandeling maken langs een paar musea in Londen. Tijdens deze wandeling wil ik de plaats van religie in de hedendaagse kunst overdenken.

Lees meer...


30 september 2016 / Janna Beek over kunst in psychotherapie

Stel u voor dat u naar een schilderij of beeldhouwwerk kijkt. Dit werk roept ‘iets’ in u op. ‘Iets’ in uw binnenwereld, waar u zich nog niet bewust van bent, is geraakt. ‘Iets’ dat wacht op herkenning. 

Lees meer...


01 september 2016 / H.R. Rookmaaker: Spreekt kunst vanzelf?

Kunst is noch slechts een middel tot een doel, noch een religie, noch een activiteit voor een klein groepje uitverkorenen, noch een puur wereldse bezigheid. Geen van deze opvattingen over kunst doet recht aan de creativiteit waarmee God de mens heeft uitgerust. 

Lees meer...


29 juli 2016 / Joost de Wal over Verspijkerd en verzaagd

Veel heiligen- en devotiebeelden, vaak van gips, werden door de pastoors aan de straat gezet. En vervolgens…, vervolgens vinden we ze terug in de hedendaagse kunst. Wat doen ze daar? Betekenen ze nog iets?

Lees meer...


30 juni 2016 / Wessel Stoker over hedendaagse religieuze kunst

Mijn vraag bij de prachtige tentoonstelling The Problem of God is of de curator Isabelle Malz in de catalogus aan de kijker wel een adequate uitleg geeft van kunst als religieuze kunst. 

Lees meer...


09 juni 2016 / Betty Spackman: Depressie en creativiteit

Als je een ronde pin bent en je een vierkante pin moet worden om in de hokjes van de samenleving te passen, is dat op z'n zachtst gezegd pijnlijk.

Lees meer...


19 mei 2016 / Johannes Wickert klaagt inhumaan asielbeleid aan

Johannes Wickert is een van de zeldzame hedendaagse kunstenaars die een maatschappijkritische rol opneemt. En niet alleen in zijn schilderijen. 

Lees meer...


27 april 2016 / Marleen Hengelaar: Het onvervangbare beeld

Het beeld speelt een geheel eigen, onvervangbare rol in het leven van een mens. We kunnen het beeld als goede gave van God op een positieve en opbouwende manier in ons leven inzetten.

Lees meer...


06 april 2016 / Reinier Sonneveld over linksige kitsch

Die handen van alle leeftijden en kleuren, die bloemen daardoorheen, en dan die wonderlijke kleurbewerking. Het is allemaal reuzesympathiek, maar ja, dat maakt iets nog geen kunst.

Lees meer...


12 maart 2016 / Ned Bustard: De Bijbel is niet veilig

De Bijbel is een boek over gewone mensen die niet alleen geestelijke wezens zijn, maar ook hebzuchtig, berooid, haatdragend, hoopvol, egoïstisch en seksueel.

Lees meer...


24 februari 2016 / Wilma Wagenaar: Joost Zwagerman en Marc Mulders

Zwagerman schildert een zuigend zwart universum, in de steek gelaten door een onverschillige, liefdeloze god. Ten langen leste wendt hij zich af van religie en wijdt zich aan de kunst. 

Lees meer...


11 februari 2016 / Robb Ludwick: Opnieuw leren kijken

Het is een gave van Abigail Tulis om ongewone combinaties heel gewoon te laten lijken, zodat de kijker uitgenodigd en misschien uitgedaagd wordt om opnieuw te leren kijken.

Lees meer...


26 januari 2016 / Timon Ramaker: Kunst is broodnodig
Kunst is geen leuk extraatje, maar broodnodig in de wereld van vandaag. In een wereld die barst van clichés en onbegrip kan kunst verrassen en verbinden.
Lees meer...


14 januari 2016 / Kunst als onderdeel van de theologiestudie

Niet alleen christelijke kunst is voor de theologieopleiding belangrijk. Ook wereldse kunst is belangrijk omdat je je als theoloog altijd verhoudt tot de samenleving waarin je je bevindt.

Lees meer...