Wickert, Johannes - BM - Koenraad De Wolf

Johannes Wickert: Het laatste avondmaal

Leegloop in de kerk

door Koenraad De Wolf

In West-Europa lopen de kerken na de Tweede Wereldoorlog letterlijk leeg. In België daalt de zondagspraktijk van ongeveer tachtig procent in 1830 naar bijna de helft in de jaren 1940. Het katholieke weekblad De Beiaard publiceert op 22 maart 1947 een artikel een artikel over de gemeente Balegem (een deelgemeente van Oosterzele – Oost-Vlaanderen):

Zondagochtend, heeft de E.H. Onderpastoor, na voorlezing van een oproep, uitgaande van het bisdom, gericht tot de ouders en de kinderen, om de H. Mis ook in de week, meervuldiger bij te wonen, een werkelijke alarmkreet geuit. Hij deelde onomwonden mede, dat, na gewetensvolle controle, er vastgesteld werd, dat slechts de helft van de parochianen, des Zondags, nog de H. Mis bijwonen en dit voor een parochie van circa 4.000 zielen. Waar gaan we henen riep hij, ontgoocheld uit, met dergelijke vaststellingen. Het is noodeloos, de kinderen op hun plichten te wijzen, als de ouders de weg naar de kerk verloren hebben. We gaan niet alleen de ontreddering van het gezinsleven tegemoet maar ook de ontreddering van de maatschappij. Dit geeft stof tot nadenken, stof tot nadenken in overvloed.

Bijna dag op dag zeventig jaar later is de zondagspraktijk letterlijk gedecimeerd. In 1976 bedraagt die nog 24 procent en daalt nadien spectaculair naar 5,4 procent in 2009 en naar schatting 3 procent vandaag. De verontwaardiging van destijds heeft plaats geruimd voor moedeloosheid en onverschilligheid. Die kunnen we ook aflezen op het monumentale doek Het Laatste Avondmaal (210 x 150 cm) van de Duitse schilder Johannes Wickert uit 2009.

Verwijzend naar Jezus en zijn twaalf apostelen staan op een tafel dertien glazen. Maar de meesten zijn al vertrokken. Rechts bovenaan verlaten nog de silhouetten van twee van hen het schilderij. Links troost een volgeling de zichtbaar ontgoochelde Jezus. Hij houdt in zijn rechterhand een stuk brood: afgebroken van een van de zes Franse broden onderaan het doek. Zal de consecratie of het moment in de liturgie waarop het brood en de wijn veranderen in het Lichaam en het Bloed van Christus kunnen plaatsvinden? Heeft die gewijde handeling nog wel zin nu bijna iedereen is vertrokken?

Voor het antwoord op die vraag schuift de kunstenaar op vernuftige wijze die ‘hete aardappel’ door. De blik van Jezus is strak gefocust op de man rechts vooraan. Maar omdat hij op zijn beurt de toeschouwer recht in de ogen kijkt, belandt die vraag onrechtstreeks op de schoot van de aandachtige toeschouwer. Ieder van ons wordt uitgedaagd om een antwoord te formuleren. De gelaatsuitdrukking en de houding van de man op de voorgrond – de handen op de knieën en de schouders opgetrokken – typeren de gelaten mentaliteit van veel christelijke gemeenschappen. Bij gebrek aan het geloof in de eigen boodschap leggen die zich al te vaak gedwee neer bij de laicité of de volledige scheiding tussen Kerk en staat. Religieuze symbolen in de openbare ruimte zijn taboe en religie wordt alleen nog in de privésfeer getolereerd. Het christendom dat tot de 18de eeuw vorm heeft gegeven aan onze samenleving en cultuur, wordt vandaag doodgezwegen. Van het fundament van weleer rest alleen een schim.

De voorspellingen van de onderpastoor van Balegem over de ‘ontreddering van het gezinsleven en ook de ontreddering van de maatschappij’ zijn werkelijkheid geworden. Op de vraag hoe het nu verder moet geeft dit schilderij ons ‘stof tot nadenken in overvloed’.

Ook coloristisch is dit werk zeer interessant. Het doek wordt in het midden doorsneden door een horizontale band in de door de kunstenaar zelf vervaardigde blauwe verf. Hoewel die dienstdoet als tafel, roept dat blauw tezelfdertijd een sfeer van verwondering en droom op. En het verwijst naar het bovennatuurlijke en het hemelse. “God is blauw,” zegt Wickert. “Wanneer het licht een goddelijke sfeer wil weergeven, kan ik niet anders dan die blauw schilderen.” Dit is dan ook de context waarbinnen (al dan niet) de consecratie plaatsvindt.

Tegenover dat meditatieve blauw komt de felrode achtergrond boven- en onderaan recht op de toeschouwer af. Die contrasterende kleurencombinatie versterkt de spanning die het werk uitstraalt.

*******

Johannes Wickert: Het Laatste Avondmaal, 2009, 210 x 150 cm.

Het schilderij Het Laatste Avondmaal van Johannes Wickert is een van de 30 schilderijen van de kunstenaar die is opgenomen in Het Pendelmodel. Religie als sleutel voor een warmere samenleving, het nieuwste boek van historicus Koenraad De Wolf.

Dat universeel toepasbare filosofische model toont aan dat wanneer onze samenleving afstand neemt van het radicaal egocentrisme, de weg voor de ‘ander’ en voor religies opnieuw openligt. De impact van de gelovige tradities zal in de toekomst opnieuw toenemen. Wel zal de rol van de christelijke kerken in het multireligieuze West-Europa van morgen afhangen van de interne dynamiek die ze ontwikkelen. En de interreligieuze dialoog is essentieel om een warmere samenleving te komen. Meer info vindt u op de website www.koenraaddewolf.be.

ArtWay beeldmeditatie 26 februari 2017