Newman, Barnett - BM - Grady van den Bosch

Barnett Newman: Cathedra

De Troon van God

door Grady van den Bosch

Een groot, haast vibrerend, blauw vlak van ruim 5 meter breed en bijna 2,5 meter hoog, doorsneden door twee verticale strepen. Een monumentaal kunstwerk. Het maakt indruk en roept vragen op. De maker van Cathedra, de Amerikaanse kunstenaar Barnett Newman, adviseerde om er dicht op te gaan staan, zodat het blauw je zou overspoelen en je een bijzondere ervaring zou hebben. Met dit in gedachten naderde ik het schilderij toen ik het bezocht in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Heel dichtbij voelde ik hoe ik omarmd werd door het werk en opgenomen in de schakeringen blauw en de twee strepen. Ik dacht aan de Troon van God, dat is waar de titel van het werk, Cathedra, naar verwijst. Zou ik iets van die troon kunnen ervaren? Is dat wat de kunstenaar op het oog had?

Cathedra is een van de werken waarin Newman, die van Joodse afkomst was, elementen uit het joodse of christelijke geloof verwerkte. Naast de Bijbel verwees hij soms ook naar de kabbala en de mythologie. In alle gevallen reflecteerde Newman op de relatie van de mens met het goddelijke. In Cathedra wordt de oudtestamentische God van de Israëlieten weergegeven. Het doek verwijst naar Jesaja 6:1: “Zo zag ik de Heer, zittend op een hoge en verheven troon, en zijn slepende gewaden vulden de tempel.” De spiritueel ingestelde Newman wilde met de titel duidelijk maken hoe hij zich tijdens het schilderen van Cathedra verbonden voelde met het hogere en het mysterie van het leven. Newman was niet gelovig in de traditionele zin van het woord. Hij vond religie een antiquiteit. Hij gebruikte aspecten uit de Bijbel wanneer hij een relatie met de thematiek ervoer.

Newmans werken met grote kleurvlakken worden color field paintings genoemd. Net als andere color field schilders, zoals Mark Rothko, streefde Newman naar metafysische kunst, waaronder op de Bijbel gebaseerde kunst, deels als reactie op de wreedheden van WO II, zoals de holocaust en de bombardementen op Hiroshima en Nagasaki. Newman geloofde dat de moderne wereld met haar conflicten, tragedies en angst traditionele onderwerpen en stijlen in de kunst ongeldig had gemaakt. Hij schreef: “Oude normen van schoonheid waren niet meer relevant: alleen het sublieme, het verhevene was geschikt – een ervaring van enorme omvang die de moderne mensheid uit haar verdoving zou kunnen tillen.”

Newmans werk was een breuk met de kunst uit de Europese traditie en met de abstracte vormentaal van zijn leeftijdgenoten. Hij streefde ernaar terug te gaan naar het begin – naar de leegte – en elke gevestigde vorm van beeldvorming te verwerpen, representatief of abstract. Dit was in zijn ogen voor de kunst het enige antwoord op WO II. In plaats daarvan ontwikkelde hij een manier van werken die de conventionele tegenstelling van figuur en achtergrond vermeed. 

Met de verticale strepen die zijn werk zouden gaan kenmerken, creëerde Newman een symbool. Hij noemde ze ‘zips’. Newman gaf aan dat ze vergelijkbaar zijn met mensen, met wie je kunt communiceren en een ontmoeting hebben. Ze zijn niet voor niets minstens levensgroot. En verder dat ze een hogere kracht verbeelden die oneindig is en daarom niet kan worden begrepen. Cathedra heeft twee zips. Een witte en één met een groenige gloed, waarbij Newman met transparant ultramarijn direct over het gelige katoen schilderde, dat hij eerst had afgeplakt. Cathedra is regelmatig vergeleken met een hemels visioen waarbij de zips goddelijke lichtstralen zouden voorstellen. Newmans vriend en biograaf Thomas Hess interpreteerde ze als schildwachten die Makom bewaken, de plaats waar de mens staat in extatische aanschouwing van de Troon.

Het monochrome blauwe Cathedra is verre van statisch. Het intense blauw is zorgvuldig opgebouwd in zeven afzonderlijke lagen verf van verschillende blauwpigmenten, zes met olieverf en de laatste met acrylverf. Daaronder liggen diverse kleuren die je als je goed kijkt kunt waarnemen: rood, geel, groen en zwart. Zo creëerde hij een diep en rijkgeschakeerd kleurvlak dat een ruimtelijke illusie oproept.

Het diepblauw vertelt ons dat we in koninklijke aanwezigheid zijn. In letterlijke zin verwijst Newman hiermee naar het hemelgewelf. In Ezechiël 1:26 wordt de troon van God beschreven als van lazuursteen, een doorschijnende steen met een hemelsblauwe kleur, waarvan de gloed door het uitspansel heen schijnt. Toen ik er met de Troon van God in gedachten dicht op stond, stelde ik me voor dat de verschillende schakeringen blauw de vingerafdrukken van God waren en ik ervoer de linker zip als een kier in de hemel, waarachter de stralende troon van God zich bevond. Voor wie het wil zien, ontvouwt Cathedra een artistiek en religieus universum. 

*******

Barnett Newman: Cathedra, 1951, 543,5 cm x 240 cm, olieverf en magna (acrylverf) op doek. Collectie Stedelijk Museum Amsterdam, in 1975 aangekocht. 

‘Cathedra’ is Grieks voor zetel en betreft doorgaans een zitplaats voor hoger geplaatsten, zoals de bisschop en de Paus. Een cathedra kan zich in een kathedraal bevinden. Cathedra geldt als een sleutelwerk in het oeuvre van Newman en hij was er erg aan gehecht. Het schilderij is in 1997 door een vandaal aan flarden gesneden, dezelfde die in 1986 ook Newmans werk Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue III vernielde. De restauratie van dat werk was zeer controversieel. Cathedra werd in eigen huis zorgvuldig hersteld. Als je goed kijkt zie je nog waar de scheuren zaten. Volgens toenmalig directeur van het Stedelijk Museum, Rudy Fuchs, is de aanslag, gezien de aard van het werk, te beschouwen als een aanslag op de ‘fragiliteit, de weerloosheid en de zuiverheid’. “Het doek is té zuiver”, aldus de directeur, “en dat is iets wat mensen hindert, waarvan ze agressief kunnen worden.” De dader zelf zei dat het werk te ordelijk was, gezien de onordelijke wereld. 

Bronnen: Diverse online bronnen, zoals: 

www.barnettnewman.org, www.nrc.nl, www.stedelijk.nl, www.trouw.nl, www.artsalonholland.nl, 

www.theartstory.org, www.khanacademy.org, www.guggenheim.org, www.washingtonpost.com,

www.youtube.com (Zie je wel! Aflevering 1 en Barnett Newman speaks about his art) 

en eigen bezoek aan Cathedra. 

Foto’s: Foto 1: verenigingrembrandt.nl; Foto 2: barnettnewman.org; Foto 3: thinkingmuseum.com 

Barnett Newman (1905 – 1970), pseudoniem voor Baruch Newman (zijn ouders waren Joods-Poolse immigranten), wordt met zijn color field paintings gerekend tot de belangrijkste vertegenwoordigers van het Amerikaanse Abstract Expressionisme, net als Mark Rothko, Jackson Pollock en Willem de Kooning. Hij was de eerste die op een dergelijk groot formaat schilderde. Newman ontwikkelde zijn stijl in de loop van zijn carrière vanuit het surrealisme. In eerste instantie werden zijn color field paintings, waarmee hij in de jaren ’40 begon, niet goed ontvangen. Later werd zijn grote invloed op navolgende generaties erkend en werd hij gezien als een van de belangrijkste 20^ste-eeuwse Amerikaanse kunstenaars. Overigens maakte de kunstenaar er zelf bezwaar tegen als hij werd gelieerd aan een gevestigde groep of schilderstijl. Zijn gevarieerde oeuvre, dat niet alleen uit schilderijen maar ook uit tekeningen, prenten, beeldhouwwerken en zelfs een architectonisch model bestaat, gaat enerzijds over kleur en ruimte, maar anderzijds vooral over betekenis. Soms verwees Newman zelf naar zijn stijl als ‘abstracte uitdrukking’ of het ‘abstract sublieme’. In het algemeen gaat Newmans kunst over de ervaring van het voor het werk staan. De ervaring die hij de kijker wilde meegeven die dicht op het werk ging staan, was een overweldigende fysieke en emotionele ervaring van het eigen zelf en de eigen plaats in het universum. In zijn boek The Sublime Is Now schrijft Newman over zijn visie op schoonheid en dat die niet het oogmerk van de kunst moet zijn. Daarentegen heeft kunst de taak om grootse, liefst metafysische, ervaringen teweeg te brengen.

Grady van den Bosch is Master of Education in Arts. Ze werkt vanuit haar bedrijf Studio Grady Art & Arteducation als kunsteducator, muziekeducator en kunstenaar. Ze is actief in verschillende landelijke en lokale werkgroepen op het gebied van kunst in de kerk. www.gradyvandenbosch.nl

ArtWay beeldmeditatie 1 september 2019