Kerst - De aanbidding van de herders door Mantegna

    Andrea Mantegna: De aanbidding van de herders 

   Drie manieren van geloven

  door James Romaine

Andrea Mantegna’s De aanbidding van de herders is meer dan een plaatje van veehoeders die het pasgeboren Christuskind komen aanbidden. Dit werk uit het Metropolitan Museum of Art in New York wil de kijker iets laten zien over geloof en devotie. Christus en Maria staan in het centrum van de compositie. Links zien we Jozef en rechts de herders. Ieder van deze figuren staat voor een eigen manier van geloven. Het succes van het schilderij ligt echter besloten in de wijze waarop Mantegna het werk tot een geheel heeft samengesmeed rond Jezus Christus, de kleine baby. 

Als we het schilderij bekijken, komen we allereerst Jozef tegen. Mantegna geeft hem in overeenstemming met de traditie als moede oude man weer, zodat duidelijk is dat hij niet de vader van de baby is. Toch beeldt Mantegna hem af met een waardigheid die de echtgenoot van Maria en de beschermer van het Christuskind toekomt. In tegenstelling tot wat we van een timmerman zouden zouden verwachten, draagt Jozef de klassieke kledij van een filosoof. Daar Mantegna de klassieke oudheid gelijkstelde aan de hoogste intellectuele en morele verworvenheden, laat deze dracht Jozefs hoge status zien. 

Aan de andere kant van de compositie zien we de herders naderbij komen. Daar ze zich ervan bewust zijn dat ze in de baby God zelf ontmoeten, voegt de ene zijn handen samen in een gebaar van aanbidding. In tegenstelling tot de edele Jozef en de stralende maagd zien de herders er sjofel en aards uit. De ruigheid van de herders en de precisie waarmee die is afgebeeld verraden de invloed van de Oud-Nederlandse schilderkunst. De herders dragen eigentijdse boerenkleding. In vergelijking met de heldere kleuren van Jozefs kleren zijn de hunne dof. De gehavende staat van hun kledij kan zowel een naturalistische weergave van hun armoede zijn alsook symbool staan voor hun geestelijke staat. 

In het centrum van de compositie knielt Maria voor het Christuskind. Ze draagt een karmozijnrood kleed en een blauwe mantel. Haar gewaad is afgezet met goud, dat aangeeft dat ze zich in een hemels rijk bevindt. Ook is zij samen met Christus omgeven door een schare rode en gouden engeltjes. Zo worden ze apart gezet en wordt hun heiligheid zichtbaar gemaakt.              

We kunnen Mantegna’s Aanbidding van de herders lezen als een weergave van drie manieren van weten en geloven. De herders, Jozef en Maria staan voor drie verschillende antwoorden op Christus als de incarnatie of vleeswording van God. De herders, met open mond, zijn vol ontzag. Ze hebben geloof zonder te begrijpen hoe de vork is de steel zit. Jozef, in melancholieke pose, laat frustratie zien. Bezocht door een engel en als getuige van de geboorte van een kind dat niet het zijne is, heeft Jozef wel weet van de gebeurtenissen, maar gelooft hij ze misschien niet helemaal. Alleen Maria heeft op dit schilderij zowel kennis als geloof.     

Mantegna liep bij de uitbeelding van deze drie geestelijke houdingen het gevaar dat het zijn schilderij aan eenheid zou ontbreken. Hij weet deze echter te waarborgen door middel van een driehoekige compositie. Jozef leunt naar rechts en de herders buigen naar links. Maria, rechtop, vormt de top van de driehoek. Haar aanbiddende blik leidt ons naar Jezus. 

Jozef, Maria en de herders hebben allen hun positie toebedeeld gekregen in relatie tot Christus, die eenheid aan het schilderij geeft zoals hij ook eenheid aan de wereld geeft door zijn incarnatie en sterven. Op dit werk is de aanwezigheid van de hemel zichtbaar en direct verbonden met de ervaring van alledag. Dit is de visuele weergave van de betekenis van de incarnatie. 

******* 

Andrea Mantegna: De aanbidding van de herders, ca. 1450, tempera op doek, 37.8 x 53.3 cm. The Metropolitan Museum of Art, New York. 

Andrea Mantegna (1431-1506) was een Italiaans schilder en graveur, geboren in de omgeving van Padua. Hij was een zwager van Giovanni Bellini. Mantegna werd al snel beïnvloed door het werk van Donatello, maar ook door het verfijnde werk en de aandacht voor details van Oud-Nederlandse schilders als Van Eyck. Kenmerkend voor zijn werk zijn de heldere kleuren, het sterke lineaire perspectief en de scherpe belijning. De onderwerpen waren veelal klassiek of religieus van aard. Mantegna begon zijn loopbaan in Padua maar verliet die stad al op jonge leeftijd. Hij werkte onder meer in Verona en Rome. In 1460 werd hij aangesteld als hofkunstenaar in Mantua, een kleine stadstaat waar hij het grootste deel van zijn leven door zou brengen. 

Dr. James Romaine is professor in de kunstgeschiedenis en hoofd van de kunstgeschiedenisfaculteit van Nyack College in New York. Hij is voorzitter en een van de oprichters van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art (ASCHA). Zijn boek ReVisioning: Critical Methods of Seeing Christianity in the History of Art komt binnenkort uit. 

ArtWay beeldmeditatie 8 september 2013